Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους διευθυντές ορχήστρας της γενιάς του µε παροιμιώδη φυσική ικανότητα να απομνημονεύει παρτιτούρες και συνέδεσε το όνοµά του µε µερικές από τις σπουδαιότερες ορχήστρες του κόσµου, όπως η Φιλαρµονική της Νέας Υόρκης στη δεκαετία του ’50. Εµφανιζόταν όµως συχνά και στον διπλό ρόλο του µαέστρου και του πιανίστα ενώ µέχρι τα 41 του, που εγκατέλειψε τη σύνθεση, είχε γράψει και 40 έργα. Γεννηµένος το 1896 από πατέρα δερµατέµπορο, άρχισε τις σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών και έκανε µια λαµπρή διεθνή καριέρα, που διακόπηκε απότοµα όταν έπαθε καρδιακή προσβολή στο πόντιουµ της Σκάλας του Μιλάνου (2-11-1960) ενώ διηύθυνε µια πρόβα της 3ης Συµφωνίας του Μάλερ. Ο Μητρόπουλος έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην αναγέννηση του συγκεκριµένου αυστριακού συνθέτη, αλλά υπήρξε και από τους πρώτους σε ευρωπαϊκό επίπεδο που εφάρµοσε τη δωδεκάφθογγο του Σένµπεργκ. Το επίτευγµά του ήταν η σύζευξη των στοιχείων της ευρωπαϊκής µουσικής παράδοσης µε τις πιο προχωρηµένες τάσεις της εποχής του. Ο Χρήστος Χρυσόπουλος δεν φωτίζει την καριέρα του, αλλά τις τελευταίες στιγµές του µέσα από τα µάτια ενός τροµπονίστα, που συµµετέχει στις πρόβες στη Σκάλα του Μιλάνου και αναστοχάζεται τα πιστεύω και το απαράµιλλο στυλ αυτού του εµπνευσµένου µουσικού.

"Αποτελεί αµετάκλητον επιθυµίαν µου, όπως εις περίπτωσιν θανάτου µου […] η σορός µου να µη εκτεθή εις κοινήν θέαν και να αποτεφρωθή άνευ τελετής και κατά τον πλέον σύµφορον τρόπον. Η τέφρα µου να αποδοθή εις τον Τζέιµς Ντίξον, διαµένοντα εις την πόλιν Αϊόβα, εις την οδόν Σένταρ 1333, να τοποθετηθή δε εντός κοινής ληκύθου ή ετέρου δοχείου αγορασθησοµένου εις την ονοµαστικήν του αξίαν. Ο προαναφερθείς Τζέιµς Ντίξον δύναται, εάν το επιθυµή, να παραδώση την ως άνω λήκυθον εις την Ελλάδα".

Από το ιδιόχειρο σηµείωµα που έφερε διαρκώς επάνω του ο Δηµήτρης Μητρόπουλος µετά τη δεύτερη καρδιακή προσβολή που υπέστη τον Ιανουάριο του 1959.

ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Ξεκίνησα την εισαγωγή του θέµατος µε άνεση και απερισκεψία. Δυο µέτρα σε όγδοα λα µινόρε. Αφού πέρασαν οι πρώτες στιγµές και ανταλλάξαµε µερικές γρήγορες καθησυχαστικές µατιές πάνω από το αναλόγιο, µπόρεσα για πρώτη φορά να σηκώσω το βλέµµα και να αντικρύσω την αίθουσα.

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΤΡΟ ΡΙΖΖΙCΑΤΟ ΣΤΑ CΕLLΙ. Η σάλα είναι άδεια και ο ήχος επιστρέφει στα αυτιά µας µε µικρή καθυστέρηση. Κάποιοι τεχνικοί τριγυρίζουν ανάµεσα στα καθίσµατα µε γρήγορα βήµατα, αλλά δεν µπορώ να διακρίνω πρόσωπα. Εκείνος είναι απολύτως συγκεντρωµένος στην ορχήστρα. Διακρίνω µερικές σταγόνες ιδρώτα στο µέτωπό του. Χειρονοµεί µε ένταση.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ - ΡΙΖΖΙCΑΤΟ ΣΤΙΣ ΒΙΟΛΕΣ. Το µάτι µου πέρασε φευγαλέα πάνω από την παρτιτούρα και αφού σιγουρεύτηκα για το επόµενο µέρος, ο νους µου λευτερώθηκε. Θυµήθηκα για ένα λεπτό τους πρόσφατα στολισµένους δρόµους. Τα φωτισµένα µπαλκόνια, τις πλατείες, τις βιτρίνες των ζαχαροπλαστείων µε τη χριστουγεννιάτικη διακόσµηση.

ΔΕΚΑΤΟ ΜΕΤΡΟ ΘΕΜΑ ΣΤΑ ΔΕΥΤΕΡΑ ΒΙΟΛΙΑ. Βγήκα εσπευσµένα από την ονειροπόλησή µου. Δεν µπορούσα πλέον να βασιστώ στη µνήµη. Από εδώ και µπρος πρέπει να παρακολουθώ συνέχεια το αναλόγιο. Γύρισα προς το µέρος του διπλανού µου, αλλά ήταν προσηλωµένος στο πεντάγραµµο.

Μια συµφωνία ισοδυναµεί µε την κατασκευή ενός κόσµου. Το αιώνιο και διαρκώς µεταβαλλόµενο περιεχόµενο καθορίζει το ίδιο τη µορφή που θα λάβει. Μερικές φορές έχω το απόκοσµο αίσθηµα ότι γίνοµαι υποχείριο της µουσικής. […] Φαντάσου ένα έργο τέτοιας έκτασης ώστε όλη η πλάση να αντανακλάται µέσα του. Η συµφωνία µου θα είναι κάτι που ο κόσµος δεν έχει ξανακούσει. Ενα όργανο µε το οποίο θα παίζει το σύµπαν. […] Η σπουδαιότερη µουσική βρίσκεται πέρα από τις νότες. Σ’ αυτή την παρτιτούρα µιλά η φύση αποκαλύπτοντας βαθιά µυστικά σαν αυτά που ψυχανεµίζεσαι µόνο στα όνειρα. Από τις σηµειώσεις του Γκούσταβ Μάλερ για την 3η Συµφωνία σε Ρε Ελάσσονα.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Με πονά ο αστράγαλός µου. Γιατί µόνο του αριστερού ποδιού; Αρχίζω να κρατώ τον ρυθµό στο δεξί. Contra tempo. Δύο-Τέσσερα. ΔύοΤέσσερα.

ΡΕ ΥΦΕΣΗ. Μυρίζω τον ιδρώτα του δεύτερου κορνετίστα.

ΡΕ ΥΦΕΣΗ. Δύο-Τέσσερα. ΡΕ ΥΦΕΣΗ. Ο µαέστρος βιάζεται. Πάλι τα ίδια. Σταµατάµε. Τα ίδια λάθη. Μοιάζει καταπονηµένος «Κρατηθείτε». Δύο-Τέσσερα. Δύο-Τέσσερα.

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΜΕΤΡΟ ΘΕΜΑ ΣΤΑ ΚΛΑΡΙΝΕΤΑ. «Κοίτα µε. Κοίτα µε» προσπαθώ να του µιλήσω µε το βλέµµα.

ΡΕ ΥΦΕΣΗ. Βιάζεται. «Τρέχει» ψιθύρισα στον διπλανό µου. «Ακολούθα» ένευσε.

ΣΟΛ ΜΙΝΟΡΕ ΕΒΔΟΜΗΣ. Κοιτώ µια τον µαέστρο και µια το ταβάνι. Κρύβοµαι πίσω από το αναλόγιο. Το µυαλό µου ξεστρατίζει πάλι έξω από την αίθουσα, στην πόλη που… ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. …Απλώνεται ηλεκτροφωτισµένη πέρα από τα νοτισµένα τζάµια της αίθουσας. Το υπόκωφο τρεµούλιασµα της βροχής ακούγεται σαν σφύριγµα πίσω από τη µουσική. Το βάρος της προσοχής στο πεντάγραµµο ανταγωνίζεται το όνειρό µου. Ολα συνωµοτούν εναντίον µου αυτό το βράδυ.

... Ο διευθυντής µιας ορχήστρας είναι ο µόνος πνευµατικός ηγέτης που συγχρόνως επιβάλλει τη θέλησή του τη στιγµή της δηµιουργίας. Αυτό ασφαλώς του δίνει την εντύπωση πως είναι Θεός και αυτός είναι ο λόγος που πολλοί µαέστροι διέπραξαν το αµάρτηµα να επιτρέψουν στον εαυτό τους την τροµερή αυτή ιδέα. Και το τραγικό µέρος αυτής της απόλαυσης είναι ότι η δικτατορία τους είναι εφήµερη και πολύ λίγο αποµένει µετά τον θάνατό τους. ( Από επιστολή του Δηµήτρη Μητρόπουλου προς την Καίτη Κατσογιάννη µε την υπόδειξη: Νέα Υόρκη, 24/3/1953).

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Να συµµορφώνεσαι και να υποκύπτεις. Να η ζωή του µουσικού. ΡΕ ΜΑΤΖΟΡΕ. Και χωρίς να βλέπω.

Χωρίς να αισθάνοµαι. Χωρίς ν’ ακούω. Η αναπνοή µου ακολουθεί µόνη της τα δικά του χέρια. Λες και δεν έχει σώµα. Λες και δεν έχω σώµα.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Δεν συγκεντρώνοµαι. ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΤΡΟ ΝΤΟ ΔΙΕΣΗ ΜΙΝΟΡΕ. Ανοιξα µηχανικά τα µάτια και αντίκρυσα την αίθουσα, ενώ βαθιά στη συνείδησή µου διέκρινα την οπτασία των δρόµων της πόλης. Πίσω από τον µαέστρο µια οµίχλη ήταν απλωµένη στη σάλα.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Δεν συγκεντρώνοµαι. ΠΑΥΣΗ. Παραξενεύτηκα και ανοιγόκλεισα τα µάτια.

ΝΤΟ ΔΙΕΣΗ ΜΙΝΟΡΕ. Το βλέµµα µου καθάρισε.

Ω άνθρωπε! Εχε το νου σου!

Τα βαθιά µεσάνυχτα τι λένε;

«Κοιµόµουν, κοιµόµουν…, «έχω από βαθύ όνειρο ξυπνήσει: - «Βαθύς είναι ο κόσµος, «πιο βαθύς απ’ όσο έκρινε η µέρα.

Η οδύνη του βαθιά ‘ναι…, «η χαρά - πιο βαθιά από της καρδιάς τον πόνο:

«Η οδύνη λέει: αφανίσου!

«Εκτός αιωνιότητα κάθε χαρά θέλει…, «βαθιάν, βαθιάν, αιωνιότητα θέλει!».

Φρειδερίκος Νίτσε, «Το µεθυσµένο τραγούδι», Τάδε έφη Ζαρατούστρα, µετ. Αρη Δικταίου, Εκδόσεις Καλφάκη, Αθήνα, 1958, σελ. 275. Το Μεθυσµένο τραγούδι είναι το πρώτο από τα δύο κείµενα που περιλαµβάνονται στην παρτιτούρα της 3ης Συµφωνίας του Μάλερ. Το δεύτερο είναι ένα γερµανικό λαϊκό ποίηµα που _ από ειρωνεία της τύχης _ έχει τίτλο Des Κnaben Wunderhorn («Το µαγικό κέρας της νιότης»).

ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Υπάρχει µια ανησυχαστική κινητικότητα στην αίθουσα. Ξαφνικά από κάπου µπήκε φως. Μια πόρτα άνοιξε. Κάποιοι σηκώθηκαν στον εξώστη. Τον κοίταξα και τα βλέµµα τά µας συναντήθηκαν. ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Αργησα να αντιληφθώ ότι µε κοιτούσε.

ΤΡΙΑΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΤΡΟ ΝΤΑ ΚΑΠΟ ΩΣ ΤΟ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΤΡΟ. Η επανάληψη µας έδωσε λίγο χρόνο. Προσπάθησα να συγκεντρωθώ στο πρόσωπό του. Μοιάζει να µην αλλάζει εκφράσεις, µόνο να κοιτά σαν να υπονοεί κάτι προφανές που θα έπρεπε να είχαµε καταλάβει εξαρχής.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Δεν καταλαβαίνω τι θέλει να µας πει. Η δοκιµή γίνεται ολοένα και πιο δυσάρεστη.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Γυρίζω το βλέµµα στην αίθουσα.

ΠΑΥΣΗ. Κοιτώ µε περιέργεια τους άλλους µουσικούς. Ενας χτυπά ρυθµικά το πόδι. Ο µαέστρος απορροφηµένος κοιτά τα χέρια του... Ενας µπασίστας µονολογεί παίζοντας.

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΤΡΟ ΑΛΛΑΓΗ ΣΕ 3/8. Διαισθάνοµαι κάτι άσχηµο.

Ηταν συγκλονιστική και σχεδόν αδιανόητη εµπειρία. Ενιωσα σαν να σε αναγνώριζα για πρώτη φορά. Ολη σου η ύπαρξη επιβεβαίωνε κάποια µυστηριώδη οικειότητα µε τις δυνάµεις της φύσης. Αν ήσουν ένας απλός φυσιολάτρης, η µουσική σου θα ήταν πιο «πολιτισµένη», όµως αυτό που πάντοτε ένιωθα υποσυνείδητα για σένα _ µια Διονυσιακή ταύτιση µε τον φυσικό κόσµο _ βρήκε τώρα τη φωνή της σε έναν αρχέγονο µουσικό ήχο. Αυτήν τη φορά σε αντίκρυσα στην ολότητά σου: στο αβάσταχτο βάρος των βουνοκορφών, στην αγάπη για ένα εύθραυστο λουλούδι, στην ταπεινότητα και το παιχνίδι, στην αδάµαστη αγριότητα του ζωικού βασιλείου, και τέλος, στην ενστικτώδη λαχτάρα του ανθρώπινου πνεύµατος να υπερβεί τη γήινη παροδικότητα. Αυτή η µουσική µε ακολουθούσε αφότου χωρίσαµε και πέρασε αρκετός χρόνος ωσότου η ανησυχαστική παρουσία της βρει έναν ασφαλή χώρο µέσα µου. Σηµείωµα του Μπρούνο Βάλτερ, στον οποίον ο Μάλερ παρουσίασε την παρτιτούρα της 3ης Συµφωνίας παίζοντας στο πιάνο. Εδώ παραλλαγµένο σε δεύτερο πρόσωπο. Ο Δηµήτρης Μητρόπουλος (ένας από τους σηµαντικότερους ερµηνευτές του Μάλερ) γνώριζε προσωπικά τον Βάλτερ και το 1954 τον διαδέχθηκε ως επικεφαλής της Μητροπολιτικής Οπερας της Νέας Υόρκης, την οποία είχε διευθύνει και ο ίδιος ο Μάλερ την περίοδο 1908-1910.

ΣΙ ΥΦΕΣΗ. Διευθύνει δίχως να µιλά.

Μου ένευσε µε το βλέµµα, αλλά σήκωσα τους ώµους µε απορία.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Και οι κινήσεις του µοιάζουν κάπως περιορισµένες, µοιάζει να υποφέρει ή ίσως να είναι µόνο η ζέστη της σάλας;

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Και τα δικά µου χέρια έχουν ιδρώσει.

ΕΒΔΟΜΗΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΤΡΟ ΔΕΚΑΤΑ ΕΚΤΑ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΙΟΛΙΑ.

Ενα µικρό συννεφάκι κρέµεται πάνω από το κεφάλι του µαέστρου. ΣΙ ΥΦΕΣΗ. Οι κινήσεις των χεριών του γίνονται κάπως ασαφείς. Ή µήπως εγώ δεν τις κατανοώ;

Το τροµπόνι µου παίζει θαρρείς από µόνο του τρεις νότες προτού αντιληφθώ τι έχει συµβεί… Καταρρέει παρασύροντας το αναλόγιο και την καρέκλα.
Ακίνητος. Εµείς παγωµένοι στις θέσεις µας. Στην αίθουσα ταξιδεύει ο απόηχος του τελευταίου µακρόσυρτου ντο

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Η αναπνοή του δεν συµβαδίζει µε τα χέρια του. ΦΑ ΜΙΝΟΡΕ. Βαριανασαίνει µε σύντοµες, κοφτές εισπνοές, ενώ τα χέρια του κινούνται αργά και µε δύναµη. Σαν να πλάθει κάποια αόρατη ύλη µε τις παλάµες.

ΦΑ ΜΙΝΟΡΕ. Θεέ µου, σκέφτηκα, ζαλίζοµαι, ας κρατηθώ από ετούτο το Φα Μινόρε.

Είµαι από τη φύση µου ένας άνθρωπος µε θρησκευτικά συναισθήµατα. Για µένα η ύπαρξη του Θεού, του Δηµιουργού είναι πέρα από κάθε αµφιβολία. Τι αξίζει ένας µαέστρος που δεν επιθυµεί να κάνει το ακροατήριό του να αισθάνεται όπως αυτός; […] δεν κάνω αυτό που ξέρω ότι είναι σωστό, τότε ψεύδοµαι προς τον εαυτό µου και τον Θεό. Κάθε τι [στην τέχνη] που δεν ξεπερνά ολοκληρωτικά τις υλικές δυσκολίες και δεν πνευµατοποιείται σε βαθµό να εξουθενώνει κάθε υλική εντύπωση είναι καταδικαστέο. Από επιστολή του Δηµήτρη Μητρόπουλου προς την Καίτη Κατσογιάννη ό.π.

ΜΙ ΥΦΕΣΗ. Στρέφοµαι προς την αίθουσα. Υποψιάζοµαι το κρύο που αναχαιτίζουν οι τοίχοι και τους φαντάζοµαι γκρεµισµένους.

ΣΟΛ ΔΙΕΣΗ. Το βλέµµα µου επιστρέφει σ’ εκείνον. Η ψυχραιµία του κοµµατιάζεται. Σκύβει µπροστά. Κρατιέται για µια στιγµή από το κάγκελο του πόντιουµ.

ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Για µερικά δευτερόλεπτα όλα γίνονται µέσα σε απόλυτη σιωπή. Μόνο η µουσική ακούγεται.

ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Η ορχήστρα εξακολουθεί να παίζει µόνη από κεκτηµένη ταχύτητα.

ΛΑ ΜΙΝΟΡΕ. Ολοι σταµατούν. Γκούσταβ Μάλερ, Συµφωνία Αρ. 3,

Δεύτερη κίνηση, Μενουέτο , τα µέρη:

«Τι µου λένε τα αγριολούλουδα» «Τι µου λένε τα ζώα στο δάσος» «Τι µου λέει η ανθρωπότητα» «Τι µου λένε οι άγγελοι»… Η πρόβα της 2ας Νοεµβρίου διακόπηκε κατά τη διάρκεια του τέταρτου µέρους. Η δεύτερη κίνηση της συµφωνίας ολοκληρώνεται µε ένα ακόµα µέρος υπό τον τίτλο «Τι µου λέει η αγάπη».

ΠΑΥΣΗ. Ανοίγει έξαφνα τα µάτια και το στόµα. Μοιάζει κεραυνοβοληµένος. Με κοιτά κατάµατα.

ΠΑΥΣΗ. Κοιτώ αποσβολωµένος µε το επιστόµιο στα χείλη.

ΠΑΥΣΗ. Ο χρόνος µοιάζει να σταµατά. Ολα παγώνουν.

ΠΑΥΣΗ. Τα µάτια του είναι στυλωµένα επάνω µου.

ΠΑΥΣΗ. Αυθόρµητα το χέρι του φεύγει εµπρός προς το µέρος µου. ΟΓΔΟΗΚΟΣΤΟ ΜΕΤΡΟ. Το τροµπόνι µου παίζει θαρρείς από µόνο του τρεις νότες προτού αντιληφθώ τι έχει συµβεί… ΝΤΟ ΜΙΝΟΡΕ. Καταρρέει παρασύροντας το αναλόγιο και την καρέκλα. ΝΤΟ ΜΙΝΟΡΕ. Ακίνητος. Εµείς παγωµένοι στις θέσεις µας. Στην αίθουσα ταξιδεύει ο απόηχος του τελευταίου µακρόσυρτου ντο.

Το πρωί της περασµένης Πέµπτης, εις τα 10.30’ ακριβώς, ο Δηµήτρης Μητρόπουλος επρόβαλε το χέρι του µε µιαν επιβλητικήν κίνησιν προς τα εµπρός, προς την πρώτην τρόµπα της ορχήστρας της «Σκάλας» του Μιλάνου. Το όργανον ήχησε δι’ ολίγα δευτερόλεπτα, έδωσε την νότα του µέσα εις την γενικήν σιωπήν της ορχήστρας και ο µεγάλος Μητρόπουλος, µε νεκρικήν ωχρότητα, ζωγραφισµένην εις την ασκητικήν µορφήν του, εσωριάζετο από το αναλόγιόν του εις το δάπεδον. Επεσε επί των επάλξεων της τέχνης, εις την οποίαν αφιέρωσε όλην του την ζωήν. (Εφηµερίδα Εµπρός, Σάββατο 5 Νοεµβρίου 1960, σελ. 1).

Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «Τα Νέα»

Arcadians
Παρασκευή 6 Αυγούστου 2010