Κεφάλαιο 1  

Καλλιάνι – Όνκειον – Μπερτσιά - Ηραία
Την 25^ην Αυγούστου του έτους 1937 ανακάλυψα μόλις μια ώρα δυτικά του χωριού Καλλιάνι, ανατολικά πάνω από το κάτω τμήμα της κοιλάδας του Λάδωνος τον τόπο ενός αρχαίου κτίσματος ο οποίος εχαρακτηρίζετο από πολυάριθμα κομμάτια σπασμένων τούβλων και είδη κεραμικής (Πελοποννησιακές περιηγήσεις. Σελ 95). Η βάση μιας αρχαίας στήλης που είχε κτιστεί σε ένα σπίτι δίπλα στον χώρο αυτόν άφηνε να υποπτεύσει κανείς, ότι εδώ ήταν πριν ένα αρχαίο ιερό. Εκτός αυτού διηγούντο οι ντόπιοι, ότι είχαν βρει εδώ στήλες και κομμάτια μαρμάρου, τα οποία ούτε εδώ ούτε στο χωριό μπόρεσαν να μου δείξουν. Αντιθέτως στο χωράφι αυτό πριν από λίγο, το έτος 1935, βρέθηκε ένας μεγάλος μαρμάρινος αποχετευτής νερού σε σχήμα λιονταριού, ο οποίος τότε στο χωριό Βρετεμπούγα ευρίσκετο. (Πελοποννησιακές περιηγήσεις. σελ. 96. Πίναξ XXVI α και β). Αντιστοιχούσε τόσο στο μέγεθος όσο και στις λεπτομέρειες στους αποχετευτές νερού του ναού του Διός στην Ολυμπία από τον 5^ον αιώνα προ Χριστού. Επειδή όμως επίσης μερικές λεπτομέρειες απέναντι στους τότε εκδοθέντας αποχετευτές νερού του ναού του Διός υπήρχαν, νόμισα ότι είχα το δικαίωμα να υποθέσω, ότι εδώ υπήρξε ένας ναός περίπου στο ίδιο μέγεθος και από τον καιρό του ναού του Ολυμπίου Διός. Αυτός θα μπορούσε τότε μόνο ένας ναός στο Όνκειο να είναι, που ο Παυσανίας VIII 25, 4 λεπτομερώς περιέγραψε.

Για να ξεκαθαρίσω αυτήν την ερώτηση, έκανα στο σημείο αυτό από την 5 ως την 16 VIII (Αυγούστου) 1954 μαζί με τον κύριο Dr Felix Eckstein μία δοκιμαστική ανασκαφή, η οποία κατόπιν από 5 έως 26 VIII (Αυγούστου) 1955 συνεχίστηκε και αποτελειώθηκε. Για αυτήν την ανασκαφή θα δημοσιευθεί έκθεσις στις Αθηναϊκές Ανακοινώσεις (εφημερίδες). Η υπόθεσις της υπάρξεως ενός κλασικού ναού στο σημείο αυτό δεν εβεβαιώθηκε (αναιρέθηκε). Ήδη πριν από την ανασκαφή, έδειξε η ακριβής εξέτασις του αποχετευτή νερού του ναού του Ολυμπίου Διός από τον κύριο Herrn Franz Willemsen, στην εργασίαν του προς υφηγεσίαν, η οποία δεν εδημοσιεύθει ακόμα, ότι η κεφαλή του λέοντος από τον ναό του Ολυμπίου Διός προέρχεται και ότι ήδη στην αρχαιότητα στο σημερινό τόπο μεταφέρθηκε, όπως η τελείως διαφορετική αλοίωσις της επιφανείας αποδεικνύει. Ευρίσκεται τώρα στο μουσείο της Ολυμπίας. Η ανασκαφή έδειξε, ότι στο σημείο αυτό μια Βίλα με περιστύλιο από την Ρωμαϊκή εποχή ευρίσκετο, της οποίας ο ιδιοκτήτης την κεφαλή του λέοντος παρ’ όλο το μεγάλο βάρος της, από την Ολυμπία που απέχει 40 χιλιόμετρα άφησε να μεταφέρουν, για να χρησιμοποιήσει σε κάποιο μέρος της Βίλας του σαν μνημειώδη αποχέτευση νερού.

Με όλα αυτά, το ερώτημα, που ευρίσκονται τα ιερά του Ονκείου, έχει απλώς αρνητικά αποφασισθεί. Στις δυο καλύβες δίπλα στο πεδίον ανασκαφής, δεν είναι μόνο η βάση της στήλης που είχα δει ήδη το 1937, αλλά επί πλέον το ήμισυ μιας δεύτερης βάσης και ένα μικρό ιονικό κιονόκρανον από σκούρο μπλε ασβεστόλιθον, επαρχιακή εργασία της κλασικής εποχής. Στα θεμέλια της βίλας οικοδομημένα, ευρέθησαν επί πλέον πέντε ακόμα βάσεις στηλών, κομμάτια από τουλάχιστον τρεις στήλες, δυστυχώς χωρίς να έχουν διατηρηθεί οι επιγραφές, και το υπόλοιπο επάνω τμήματος μια ακόμη στήλης με τα γράμματα ΘΕΟΙ, το οποίο είναι μόνο η αρχή ενός ψηφίσματος. Μπορεί να είναι ασφαλώς Ελληνιστικής εποχής. Για όλες τις λεπτομέρειες παραπέμπω στην ιδιαίτερη έκθεση της ανασκαφής. Αυτό σημαίνει όμως, ότι ένα σημαντικό αρχαίο ιερό κοντά στο μέρος της ανασκαφής θα πρέπει να ευρίσκετο, γιατί είναι τελείως απίθανο, οι βαριές πέτρες, που χρησιμοποιήθηκαν για οικοδομικό υλικό της βίλας, από μεγάλη απόσταση να μεταφέρθηκαν. Το ότι στις δύο καλύβες οι οικοδομημένες βάσεις των στηλών, από τους τοίχους της βίλας της δικής μας ανασκαφής προέρχοντο μας το εβεβαίωσαν κατηγορηματικά οι ντόπιοι. Το ιονικό κιονόκρανο κλασικής εποχής, οι βάσεις των στηλών και το Ψήφισμα μπορούν να προέρχονται μόνον από το ιερόν ή από μία αρχαία πόλη. Η Θέλπουσα που θα ήταν μόνον πιθανόν, απέχει πέντε χιλιόμετρα, και είναι τελείως απίθανον, ότι ο ιδιοκτήτης την Αγορά ή το ιερόν της πόλεως που ακόμη και στην εποχή του αυτοκράτορα, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει σαν νταμάρι. Για την ακριβέστερη θέση του υποτιθεμένου ιερού δεν υπάρχει δυστυχώς καμία ένδειξη.

Φυσικά την ανασκαφή την χρησιμοποιήσαμε επίσης για να εξετάσουμε κάπως ακριβέστερα την περιοχή. Στην αρχή μερικές μικρές διορθώσεις όσο αφορά τον τόπο της ανασκαφής. Βρίσκεται ανατολικότερα από όσο δείχνει το σκίτσο μου στις Πελοποννησιακές Περιηγήσεις, σελίδα 95 εικών 6, [Βλέπε (νέο χάρτη)], κοντά κάτω από την περίπου 100 μέτρα απότομη πλαγιά του οροπεδίου που βρίσκεται το Καλλιάνι. Το έδαφος πέφτει από το Βοριά και Νοτιά περιορίζεται από κάπως υψηλότερα υψώματα, σε μια κοιλάδα, που από πολλά ρυάκια χαράζεται μέχρι την κοιλάδα του Λάδωνος που απέχει δύο χιλιόμετρα. Το ύψος του τόπου της ανασκαφής είναι περίπου 300 μέτρα πάνω από την θάλασσα, το ύψος της κοιλάδας του Λάδωνα στο αντίστοιχο σημείο είναι περίπου 110 μέτρα. Το εξωκλήσι του Αγ. Νικολάου επανοικοδομήθηκε στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Ένα τέταρτο της ώρας δυτικά από το Καλλιάνι δίπλα προς τον δρόμο της ανασκαφής είναι μια αρχαία Νεκρόπολις. Κατά μέρος με πιθάρια μνήματα, πήλινα μνήματα. Πάνω από αυτήν, στην κορυφή ενός λόφου, είναι το κατεστραμμένο εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, το περισσότερο δυτικά ευρισκόμενο κτήριο του χωριού. Ένα τέταρτο της ώρας ακόμη στα δυτικά, στην απότομη πλαγιά του οροπεδίου τρεις λοφίσκοι που κάνουν εντύπωση, οι οποίοι είναι φυσικοί. Εδώ στην άκρη αυτού του απότομου δρόμου, ο οποίος στην αρχή είναι λίγο κατηφορικός, κατόπιν απότομος, σε ένα ύψος 440 μέτρα πάνω από την θάλασσα, υπάρχουν σαφή και πολυάριθμα ίχνη ενός αρχαίου οικισμού. Η περιοχή λέγεται «Ποδηματά» ή όπως τα ερείπια του εξωκλησιού του Αγ. Γεωργίου στην κορυφή του λόφου στα βόρεια του δρόμου. Πρόκειται για τάφους σε διάφορα σημεία τόσο δίπλα στον δρόμο, όσο και στα γειτονικά χωράφια, κυρίως γύρω από το εξωκλήσι του Αγ. Γεωργίου. Επίσης ευρίσκονται υπόλοιπα τοίχων σε διάφορα σημεία μέσα στα χωράφια και ιδιαίτερα στην νότια άκρη του οροπεδίου που διχάζεται ο δρόμος. Επίσης κεραμίδια ή τούβλα κομμάτια, επίσης τούβλα με ρελιέφ (ανάγλυφα), καθώς και συντρίμματα κεραμικής π.χ. κομμάτια από πιθάρια, ανάμεσα σ’ αυτά τέτοια της κλασικής εποχής (βαμμένα μαύρα). Εντύπωση κάνει, το ότι αυτά τα υπολείμματα των τοίχων και των τάφων είναι σκορπισμένα και δεν δείχνουν τοπικό χωρισμό των τάφων και του οικισμού.

Το σπουδαιότερο εύρημα από έναν τοίχο στο χωράφι του […….] στο δυτικό μέρος αυτού του οικισμού που εβγάλθηκε από την κατηφορική πλευρά, είναι το τμήμα ενός βαμμένου πήλινου ακρωτηρίου πιθανώς της αρχής του 5^ου, ίσως και του 6^ου αιώνος προ Χριστού. Αποδεικνύει την ύπαρξη ενός ναού στο σημείο αυτό, στο οποίο ακόμη δυο κεραμίδια που έτρεχε το νερό ευρέθηκαν, πράγμα που δείχνει ότι ο ναός κάποια υδρορροή είχε. Επί πλέον από το ίδιο χωράφι προέρχεται ρηχή λεκάνη για νερό από λευκό ασβεστόλιθο, η οποία κατά την εύρεσή της τον Δεκέμβριο του 1954 και κατά την περιγραφή του ευρόντος ήταν (ή λεκάνη) ολόκληρη και τώρα η μισή ευρίσκεται στο χωριό στο Καλλιάνι στο σπίτι του […….]. Επίσης εκεί ευρέθηκε μια πλάκα με επιγραφή, η οποία αργότερα κομματιάστηκε και κτίστηκε στον τοίχο του χωραφιού. Το 1937, μου είπαν επίσης, ότι στο σημείο αυτό μια επιγραφή με εβραϊκά στοιχεία ευρέθηκε «κύριε εύκαρπε χαίρε». Από αυτό θα μπορούσε να πιστέψει κανείς ότι ήταν μια πλάκα από μνήμα, από την μορφή της, μάλλον από την αυτοκρατορική (Καισαρική) εποχή. Το σύνολον θα πρέπει να το εξηγήσουμε σαν ίχνη ενός χωριού, πιθανώς το ονομαζόμενο Όνκειον από τον Παυσανία VII 25, 4. Το ότι οι βάσεις των στηλών κ.λ.π. που οικοδομήθηκαν στην Ρωμαϊκή βίλα από εδώ κατάγονται, δεν το πιστεύω, γιατί η απόσταση είναι 20 λεπτά από εκεί. Και ένας ναός που αναφέρεται από τον Παυσανία, είναι αδύνατον, γιατί σύμφωνα με τις λέξεις του Παυσανία είναι αδύνατον τόσο μακριά από τον ποταμό σε αυτή την υψηλή βαθμίδα του εδάφους να ευρισκόταν.

Τώρα θα πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή σε ένα άλλο σημείο που θα μπορούσαν να ευρίσκονται τα προαναφερθέντα ιερά. Το μεγάλο βαθούλωμα του εδάφους, στο υψηλότερο χείλος του οποίου ο τόπος της δικής μας ανασκαφής ευρίσκεται κλείνεται προς τον νότο από μια σχετικά απότομη και στενή κορυφή ενός υψώματος που κατευθύνεται ανατολικά – δυτικά, και στην δυτική πλευρά του οποίου το χωριό Μπέχρου σήμερα Φαναράκι βρίσκεται, όμως στον Γαλλικό χάρτη δεν σημειώνεται. Πάνω από την πόρτα της εκκλησίας του χωριού έχει εντοιχιστεί μια μαρμάρινη πλάκα, και σε ένα μέρος που λέγεται «Παλαιοχώρι» δυτικά του χωριού βρίσκει κανείς συχνά υπολείμματα τοίχων και πέτρινων μνημάτων. Από μεμονωμένα ευρήματα μας αναφέρουν μόνο ένα δακτυλίδι. Σε πολλά σημεία ευρίσκονται ασφαλώς μέσα στο έδαφος κομμάτια από κεραμίδια. Η ύπαρξη ενός αρχαίου νεκροταφείου και με αυτό ενός αρχαίου οικισμού κοντά στο χωριό Μπέχρου είναι αρκετά βέβαιη. Αυτό επίσης θα μπορούσε να είναι το Όνκειον, εάν οι παρακάτω υποθέσεις, είναι σωστές. Νοτιοδυτικά του χωριού υψώνεται αμέσως μετά την κοιλάδα του Λάδωνα η απομονωμένη κορυφή του λόφου Αγ. Παρασκευή. Το ύψος από την θάλασσα είναι 220 μέτρα, το σχετικό ύψος πάνω από την κοιλάδα του Λάδωνος είναι έτσι κατά τι πάνω από 100 μέτρα. Προς βοράν, νότον και δύση πέφτει η κορυφή πολύ απότομα και προ παντός προς τον ποταμό με σχεδόν κάθετες πλαγιές, μόνο από την ανατολή είναι λιγότερο απότομες πλαγιές και εύκολη άνοδος. Στην κορυφή είναι ένα πλατώ (επίπεδο) περί τα 100 μέτρα νοτιοδυτικά και 30 μέτρα ανατολικά – δυτικά, και προσφέρει μια πανοραμική όψη όλης της κοιλάδας του Λάδωνα μέχρι το μεγάλο φαράγγι του Λάδωνα στο βουνά Φολόη, προς βοράν μέχρι τον Ερύμανθο, και προς νότον μέχρι το Λύκειον και Λάπιθος βουνό. Ένα εξωκλήσι δεν υπάρχει σήμερα, στην κορυφή, υπολείμματα τοίχων που βρίσκονται στο έδαφος θα πρέπει να είναι από το εξωκλήσι πριν. Αρχαία θραύσματα δεν ευρέθησαν, παρά μόνον μερικά κομμάτια κεραμίδια. Λόγω της δεσποζούσης και εντυπωσιακής θέσεως του λόφου, παρ' όλη την έλλειψη αρχαίων υπολειμμάτων σκέπτεται κανείς, ότι εκεί ευρίσκετο ο ναός του Απόλλωνος Ονκαιάτη, (Παυσανίας 8.25.11) ή Όνκειος. Σε ένα βαθύ ρέμα περίπου 200 μέτρα βορειοανατολικά της κορυφής του λόφου ευρέθηκαν κατεδαφισμένα από την όχθη πολυάριθμα θραύσματα της κλασικής και ελληνιστικής εποχής.

Μια ορισμένη βεβαίωση αυτής της υπόθεσης μπορούσε να προέλθει από το ότι βορινότερα στην βορειοδυτική βάση του αναφερθέντος υψώματος του Μπέχρου στην θέση "Μερίδα" στο αλώνι του [……..] ευρέθησαν το έτος 1948 ένα πήλινο κεφάλι λέοντος (υδρορροή) καθώς και κομμάτια κεραμίδια. Στο ίδιο μέρος μερικά βήματα πιο πέρα βρήκαμε μια τρίγωνη πήλινη φόρμα χυτηρίου, με τρύπες στις γωνίες. Τελικώς πρέπει εδώ πριν να έχει βρεθεί ένα μικρό άγαλμα ενός ίππου με καβαλάρη. Παρ' όλο ότι εμείς δεν μπορέσαμε να βρούμε περισσότερα ίχνη, πρέπει αυτήν την θέση να την προσέξουμε. Θα μπορούσε να αντιστοιχεί στο ιερό της Δήμητρας Ερινύος, το οποίον κατά τον Παυσανία 8.25.4 βόρεια του ναού του Απόλλωνος ευρίσκεται, και η αφιέρωσης μικρών αγαλμάτων αλόγων δεν θα ήταν άσχημα να ταιριάζει με την αναλυτική διήγηση του Παυσανία, του θρύλου της μεταμορφώσεως της Δήμητρας σε μια φοράδα και την γέννηση ενός αλόγου του Αρείονα. Η κύρια αμφιβολία μου εναντίον αυτών των υποθέσεων είναι ότι εγώ θα περίμενα να πει ο Παυσανίας σαφώς, εάν ο ναός του Απόλλωνος σε μια τόσο εντυπωσιακή μεμωνομένη και απότομη κορυφή είναι όπως αυτής της Αγ. Παρασκευής μπορούσε να ευρίσκετο.

Ακόμη μερικές σημειώσεις για τα ευρήματα της περιοχής. Στο έδαφος νοτίως του Μπέχρου ευρήκε ο κύριος Eckstein κομμάτια αγγείων κλασικής εποχής, τα οποία ίσως υποδεικνύουν την ύπαρξη ενός μικρού, τοπικού ιερού, και βορειότερα, κάτω από του Μπέχρου, κοντά στο "Παλαιοχώρι" στην θέση "Καράκαλου" η βάση μιας αρχαίας κολώνας που βρέθηκε το 1955 σε μία νέα επίσκεψη είχε εξαφανισθεί.

Μερικές εκατοντάδες μέτρα βορείως του τόπου ανασκαφής, στη βάση της απότομης πλαγιάς του επάνω πλατώ, σε ένα μέρος που λέγεται "Ψημένο" βρίσκονται στο έδαφος ρωμαϊκοί τοίχοι από τούβλα και σωλήνες νερού, θα πρέπει να ήταν δευτερεύοντα κτίσματα του αγροτικού κτίσματος που εμείς ανεσκάψαμε. Πολύ κοντά είναι μια πηγή, όπως όλο το έδαφος στη βάση της απότομης πλαγιάς είναι πλούσιο σε πηγές.

Το μεγάλο βαθούλωμα του εδάφους που στο υψηλότερο σημείο η ανασκαφθείσα ρωμαϊκή βίλα ευρίσκεται, περιορίζεται από βοράν από σειρά χαμηλών λόφων, οι οποίοι σχηματίζουν την νότια πλευρά του ρέματος, το οποίο στον γαλλικό χάρτη αναφέρονται με τα χωριά Μελιδόνι και Κόκλα τα οποία δεν υπάρχουν σήμερα, και στη βόρεια πλαγιά του οποίου ο δρόμος Πύργος - Ολυμπία Τρίπολις ανεβαίνει. Αυτή η σειρά των λόφων παριστά τους πρόποδες δυο εντυπωσιακών κορυφών που επάνω γίνεται επίπεδο σαν οροπέδιο. Λίγο δυτικά της ανατολικής υψηλότερης κορυφής υπάρχουν επάνω σε αυτήν υπολείμματα τοίχων, πιθανόν από ένα εξωκλήσι. Άμεσα ανατολικά της ανατολικής κορυφής τώρα, στην θέση "Ρακοβούνι", απέχων 20 λεπτά από την δική μας ανασκαφή υπάρχει στο έδαφος στα βόρεια του δρόμου που περνάει πάνω από τον λόφο είναι ένας μικρός ναός με χαμηλό αέτωμα [Βλέπε (εικόνα 4), (εικόνα 4_α) και (εικόνα 4_β). Περισσότερα αρχαία υπολείμματα όμως δεν υπάρχουν τόσο στην άμεσο περιοχή, όσον και στην κορυφή του λόφου, επίσης ούτε θραύσματα, έτσι το εύρημα είναι μεμονωμένο. Αυτό το κομμάτι με το τόσο μεγάλο βάρος, είναι αίνιγμα πώς θα μπορούσε να φθάσει εδώ. Μόλις στο χωράφι της δυτικής πλαγιάς της ανατολικής κορυφής είναι σκορπισμένα κομμάτια κεραμίδια και θραύσματα πίθων, αλλά σε μικρή έκταση. Η δυτικότερη, τελευταία κορυφή φέρει το όνομα "Βίγλα" πιθανώς παρελθούσαν "σκοπιά", την οποία ως τα ερείπια δυο μικρών κτιρίων μπορεί κανείς να εξηγήσει, από τα οποία το ένα είχε δυο χώρους, το άλλο έναν θόλο καμάρας. Σήμερα βρίσκεται πάνω σε αυτήν την κορυφή ένας ιστός υψηλής τάσεως του νέου εργοστασίου ηλεκτρικής παραγωγής του Λάδωνος. Ιδιαίτερα στην δυτική πλευρά αυτής της κορυφής, αλλά όχι στο επάνω τμήμα της ευρίσκονται πάλι κομμάτια κεραμίδια, επίσης κομμάτια από τοιχώματα πιθαριών επίσης σφραγίδες κύκλων ή γραμμών (διακοσμητικά), καθώς επίσης κεραμική από άργιλον, ανάμεσα σε αυτά ένα πόδι μιας λεκάνης και το χείλος μιας κανάτας. Προ παντός όμως ευρήκαμε στους δυτικούς πρόποδες αυτού του λόφου σε ένα αυλάκι νερού στο οικόπεδο του [……..] από του Βρετουμπούγα τα κομμάτια ενός μεγάλου πίθου με ανάγλυφα (τώρα στο Μουσείο της Δημητσάνας).

Στις Πελοποννησιακές μου Περιηγήσεις σελίδα 98 μπόρεσα να υποδείξω ένα εύρημα, το οποίο στην θέση του ιερού του Ασκληπιού, πλησιέστερα να τοποθετηθεί, στην συνέχεια του ναού του Ονκείου στην δεξιά όχθη του Λάδωνα, όπως περιγράφει ο Παυσανίας 8.25.2. Αυτή η υπόθεσις αυτού του ιερού του Ασκληπιού να τοποθετηθεί στην θέση που ονομάζεται "Μπερτσιά" απέναντι στην εκβολή του Τουθόα, επιβεβαιώθηκε ήδη, και μπορεί να θεωρηθεί βεβαία. Είχα παραβλέψει, ότι στο Αρχ. Δελτίον 1915 παραγρ. 89 η ανακοίνωσις, είχε εμφανισθεί, περί του ευρήματος του κορμού αγάλματος που είχα δεί εκεί, πάνω στο οποίο υπεδείκνυε ο Γιαλούρης (BCH 1954, 130). Ο Γιαλούρης έκανε τότε επίσης το έτος 1953 τη μεταφορά του κορμού του αγάλματος στο μουσείο της Ολυμπίας, όπου τώρα ευρίσκεται. Το κάπως μεγαλύτερο τόρσο (=κομμάτι, κορμός από σώμα αγάλματος) είναι ένα άγαλμα του Ασκληπιού ελληνιστικής εποχής από ένα τύπο από τον οποίο είναι γνωστά πολλά αντίγραφα. Στον προηγούμενο προσδιορισμό μου σαν κορμό γυναίκας κατά την βιαστική μου επίσκεψη το 1937 θα πρέπει ίσως να σημειώσω, ότι ο κορμός ήταν έτσι (ξαπλωμένος), ώστε μόνον η δεξιά πλευρά από το μισό οπίσθιο μέρος εφαίνετο, για το οποίο έχω απόδειξη μια φωτογραφία που έκανα τότε.. Η "Μπερτσιά" είναι μια μικρή δυτική κοιλάδα του Λάδωνος πλούσια σε πηγές και διασχίζεται από ένα βαθύ ρυάκι, το οποίο σε απόσταση 200 μέτρων από τον δρόμο στην βόρεια πλευρά σε ένα κάπως μεγαλύτερο βαθούλωμα ευρύνεται προς τα βόρεια και δυτικά ανεβαίνοντας από όλες τις πλευρές περιτριγυρισμένο από δάση. Στην βορινή πλευρά, του βαθιά χαραγμένου ρέματος, είναι ένα μικρό κομμάτι τοίχου από τετράγωνες πέτρες, από ασβέστη και κοχύλια, σε δύο σειρές, από τις οποίες η επάνω δείχνει προς τα εμπρός, επεξεργασία συνδέσεως. Το μεγαλύτερο μέρος των εδώ ευρεθέντων μπλόκ (λίθων) εχρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή γέφυρας στην έξοδο της μικρής κοιλάδας, σύμφωνα με διηγήσεις των εντοπίων. Ήταν πιθανόν ο τοίχος μιας ταράτσας. Άμεσα δίπλα σ' αυτόν τον τοίχο, πριν από αυτόν συγκρατούμενα, βρίσκονται στο έδαφος αρχαίοι τάφοι, άλλους αναφέρει ο Γιαλούρης. Εκτός του τόρσο του Ασκληπιού κατάγεται από εδώ ένας αρχαϊκός κούρος ο οποίος μεταφέρθηκε στο γυμνάσιο των Τροπαίων (Βερβίτσα). Οι εντόπιοι μας έδειξαν επί πλέον ένα μικρό μπρούτζινο αγαλματάκι 10 εκατοστών ενός γυμνού Απόλλωνος με μακριά μαλλιά και υψωμένον τον δεξιό βραχίωνα, καλή εργασία του 4^ου αιώνος π. Χριστού….».

Ernst Meyer - Neue Peloponnesische wanderungen. Σελ, 11-21

Το ανωτέρω κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στον δικτυακό τόπο    
http://homepages.pathfinder.gr/kalliani/KALLIANI/g_arxaiologogika.htm