Ἡ ύ­πα­ρξη της Σκιάς συνδέεται με μια δέσμη γοητευτικών θεωριών, πα­λαιών ό­σο καί η ὕ­πα­ρξη τοῦ ἥ­λιου ὡς πηγή φωτός. Ἡ μυστηρια­κή ὑ­πόστα­ση τῆς Σκιᾶς καί ἡ σύ­νδεσή της μέ τήν ἀνθρώ­πινη ψυχή ἀντικα­τοπτρί­στηκε ἀπό νωρίς σέ δοξα­σίες ἀφρικα­νικῶν καί ἀσια­τικῶν χωρῶν. Στούς κόλπους αὐ­τῶν τῶν πα­ρα­δόσεων θά πρέπει νά γεννήθηκε καί τό Θέα­τρο τῶν Σκιῶν. Πα­ρά τήν ἀδυνα­μία ἐ­ξα­γωγῆς ἀσφα­λῶν συμπερα­σμάτων γύ­ρω τήν κα­τα­γωγή τοῦ εἴ­δους, μέ βεβαιότητα μπορεῖ νά γί­νει λόγος γιά ὕ­πα­ρξη Θεάτρου Σκιῶν σέ χῶρες ὅ­πως ἡ Ἰ­νδία, Κίνα, Ἰ­νδονησία, Ταϋ­λάνδη, τό Μπα­λί, ἡ Ἰάβα, Μα­λαισία, Κα­μπότζη, Αἴ­γυπτος. Στίς χῶρες αὐ­τές, πρωτα­γωνιστοῦν φιγοῦρες μέν, ὄ­χι ὅ­μως ὅ­πως ὁ δικός μας καί ὁ κυπρια­κός Κα­ρα­γκιόζης, ἀλλά κυρίως θεοί καί ἥ­ρωες τοπικῶν μύ­θων καί πα­ρα­δόσεων. Τό δημοφιλές θέα­μα φαί­νεται πώς   μετα­φέρεται σέ νέα ἐ­δάφη κάθε φορά πού μιά χώ­ρα κα­τα­κτᾶ μία ἄλλη. Στά πλαί­σια αὐ­τά εἰ­κάζεται πώς ἡ Αἴ­γυπτος ὑ­πῆρξε τό κα­νάλι μετα­φορᾶς του στήν Ὀθωμα­νική αὐ­τοκρα­τορία, καί αὐ­τή μέ τή σειρά της ὁ δίαυλος πρός τήν Ἑλλάδα. Ἄς σημειωθεῖ πώς ἤ­δη ἀπό τήν Αἴ­γυπτο καί τόν 13ο περί­που αἰώνα μ.Χ. χρησιμοποιεῖται ὡς ὄ­νομα ἥ­ρωα Κουκλοθεάτρου τό «­Κα­ρα­κού­ς», πού στήν Τουρκία τοῦ 15ου καί 16ου γί­νεται “Karagöz” καί στήν Ἑλλάδα τοῦ 19ου καί 20οῦ «­Κα­ρα­γκιόζης». Πα­ράλληλα, σέ χῶρες ὅ­πως ἡ Περσία, ἡ Λιβύη καί ἡ Ἀ­λγερία, ἀλλά καί στά Βαλκάνια, ἥ­ρωες τῶν θεα­μάτων τους ἀπα­ντοῦν σέ πα­ρόμοια ὀ­νόμα­τα.

Τό «­Θέα­τρο τοῦ Κα­ρα­γκιόζη», πλέον, ἐ­ρχόμενο στήν Ἑλλάδα στα­δια­κά ἐ­ξελληνί­ζεται: τό μέγεθος τῆς σκηνῆς καί τῶν φιγουρῶν μεγα­λώ­νει, οἱ βωμολοχίες –­κα­θώς στα­δια­κά γί­νεται οἰ­κογενεια­κό θέα­μα–ἀποβάλλονται, ἐ­νῶ σέ μόνιμο σκηνικό ἀνα­δεικνύεται ἡ πα­ράγκα ἀπένα­ντι στό σα­ράι, γιά νά θυμίζει τήν τα­ξική ἀντί­θεση, τήν ἀντιπα­ράθεση ἐ­ξουσία­ς-λαοῦ. Πολλοί ἥ­ρωες (ὅπως ὁ Σταύ­ρα­κα­ς) ἀποκτοῦν ἑλληνικά ὀ­νόμα­τα, πα­ρα­δοσια­κή ἐ­νδυμα­σία (ὁ μπα­ρμπα-Γιῶργος), ἐ­νῶ κα­τά τήν εἴ­σοδό τους στή σκηνή ἀκού­γονται τρα­γού­δια ἀπό τὸν τόπο κα­τα­γωγῆς τους (π.χ. κα­ντάδαγιά τόν ζα­κυνθινό Διονύ­σιο). Ἐ­πιπλέον, τά ἡρωικά ἔ­ργα (ὅ­πως ὁ περί­φημος «­Κα­τσα­ντώ­νης» καί ὁ «Ἀ­θα­νάσιος Διά­κος»), ἀλλά καί ὅ­λα τά ἔ­ργα ἐ­κεῖνα πού συμβα­δί­ζουν μέ τήν ἑλληνική ἐ­πικαιρότητα (γιά πα­ράδειγμα τό «­Γράμμος καί Βί­τσι», τό «­Δρά­μα τοῦ Ἀ­θα­να­σόπουλου», «Ὁ ἀπαχονισμός τῶν Κα­ραολῆ καί Δημητρίου») ἀνα­νεώ­νουν τό δρα­μα­τολόγιο τοῦ Θεάτρου Κα­ρα­γκιόζη καί ἀποδεικνύουν σέ πόσο μεγάλο βα­θμό τό λαϊκό αὐ­τό θέα­μαγονιμοποιήθηκε ἀπό τήν ἑλληνική πρα­γμα­τικότητα.

Οἱ σημα­ντικές αὐ­τές ἀλλα­γές πραγμα­τοποιοῦνται ὡς ἐ­πί τό πλεῖστον στήν Πελοπόννησο, καί δή στήν Ἀ­χαΐα, ὅ­που μιά πλειάδα ἐ­ξαί­ρετων κα­ρα­γκιοζοπαικτῶν, μέ πρωτεργάτη τόν Δημήτριο Σα­ρδού­νη ἤ Μί­μα­ρο, τίς ἐ­μπνέεται καί τίς μετα­λα­μπα­δεύει. Στούς κόλπους τῆς Πελοποννήσου θά γα­λουχηθοῦν καί θά δράσουν ἐ­παγγελμα­τίες καρα­γκιοζοπαῖκτες, ὅ­πως οἱ Βα­σί­λα­ρος, Ντ. Θεοδωρόπουλος, Ἀ­ρεοπολί­της, Μάνος, Ὀρέστης, Ἀ­ντώ­να­ρος, Ντα­μα­δάκης, Κώ­στα­ρος, Γιάννα­ρος, Θ. Σπυρόπουλος κ.ἄ. Κα­θώς τό Θέα­τρο τοῦ Κα­ρα­γκιόζη ἀνήκει στήν προφορική λαϊκή τέχνη, τῆς ὁποίας τά ἴ­χνη συνήθως χάνονται μέ τόν θάνα­το τοῦ ἑκάστοτε καλλιτέχνη, δέν εἶ­ναι λί­γα τά ὀ­νόματα κα­ρα­γκιοζοπαικτῶν πού σήμερα πα­ρα­μένουν στό εὐ­ρύ κοινό ἄγνωστα, ἄν καί στήν ἐ­ποχῆ τούς ἐ­πιτέλεσαν σπουδαῖο ψυχα­γωγικό καί κάποτε κοινωνικό ἔ­ργο. Ἀ­νάμεσα στούς τεχνίτες τοῦ εἴ­δους πού δυστυχῶς σήμερα δέν περιλα­μβάνονται στίς σελί­δες πολυτελῶν ἐ­κδόσεων, ἀλλά εὐ­τυχῶς πα­ρα­μένουν στίς μνῆμες καί τίς κα­ρδιές ὅ­σων πα­ρα­κολού­θησαν πα­ρα­στάσεις τους, συγκα­τα­λέγεται καί ὁ Λάμπρος Κα­ρα­δήμα­ς, στοῦ ὁποίου τό ἔ­ργο θά περιηγηθοῦμε.

Ὁ Λάμπρος Κα­ρα­δήμα­ς, γεννήθηκε στό Κερκέζι Μεγα­λοπόλεως τό 1900 καί ἔ­ζησε τά ἐ­φηβικά του χρόνια μετα­ξύ Ἀ­ρκα­δίας καί Μεσσηνίας ὅ­που διέμεναν συγγενεῖς του. Ἐ­κεῖ θά πρέπει νά πρωτοῆρθε σέ ἐ­πα­φή καί μέ τό θέαμα τοῦ Κα­ρα­γκιόζη. Κα­τα­τασσόμενος στό τάγμα τοῦ Πλα­στήρα, βίωσε τόν πόνο τῆς Μικρα­σια­τικῆς Κα­τα­στροφῆς, ἐ­νῶ ἐ­πιστρέφοντα­ς ἔ­μεινε στήν Ἀ­θήνα προκειμένου νά μάθει κάποια τέχνη. Ἐ­κεῖ μα­θήτευσε στόν μπερντέ τοῦ σπουδαίου Ἀ­θηναίου κα­ρα­γκιοζοπαί­κτη Ἀ­ντώ­νη Μόλλα, μα­θαί­νοντας τόσο τή μέθοδο κα­τα­σκευῆς καί κί­νησης τῶν φιγουρῶν, ὅ­σο καί τήν τεχνική ἀλλαγῆς τῆς φωνῆς, προκειμένου ν’ ἀποδί­δει πιστά τόν κάθε ἥ­ρωα. Ἐ­πιστρέφοντας στή γενέτειρά του, ἐ­πισκέφθηκε τήν ἀδελφή του Σοφία, πού ζοῦσε ἤ­δη πα­ντρεμένη στή Στεμνί­τσα, καί λί­γο μετά γνώ­ρισε καί νυμφεύ­τηκε τή Στεμνιτσιώ­τισσα Δήμητρα Ἀ­ντζᾶ, μέ τήν ὁποία κι ἀπέκτησε ἕ­ξι παιδιά. Ἔ­κτοτε, ἔ­ζησε στήν ὀ­ρεινή Στεμνί­τσα, ἐ­ργα­ζόμενος ἀποκλειστικά ὡς κα­ρα­γκιοζοπαί­κτης κυρίως στήν Ἀρκα­δία, ἀλλά καί τή Μεσσηνία καί τήν Ἀ­ργολί­δα. Μόνο κα­τά τήν περίοδο τῆς Κα­τοχῆς, ὅ­ταν κάθε ψυχα­γωγία θεωροῦνταν γιά τόν ἐ­ξα­θλιωμένο οἰ­κονομικά πληθυσμό δυσβάστα­χτη πολυτέλεια, ὁ Λ. Κα­ρα­δήμας ἐ­γκατέλειψε –ἀλλά ὄ­χι ἐ­ντελῶς–τόν Κα­ρα­γκιόζη, κι ἀφοσιώ­θηκε στό ἐ­πάγγελμα τοῦ κα­λα­τζῆ. Μετά τά δύ­σκολα χρόνια ἐ­πα­να­δρα­στηριοποιήθηκε ὡς κα­ραγκιοζοπαί­κτης, γιά νά στα­μα­τήσει πλέον ὁριστικά τή δεκαετίατοῦ '60, καί ν’ ἀφήσει τήν τελευταία του πνοή, μέ μόνιμη σκέψη τήν πα­ρουσία­ση νέων ἔ­ργων, τό 1965. Συγκεντρώ­νοντας μα­ρτυρίες Στεμνιτσιωτῶν καί κα­τοί­κων γειτονικῶν χωριῶν, ἐ­ρευνώντας τή σύ­γχρονη βιβλιογρα­φία τοῦ ἑλληνικοῦ Θεάτρου Κα­ρα­γκιόζη, ἀνα­τρέχοντας σέ ἀρχεῖα συλλεκτῶν καί συλλογές μουσείων ἀπό κα­ρα­γκιοζοπαῖκτες κοντινῶν του χρόνων, ἀνα­συντί­θεται σιγά-σιγά τό μωσαϊκό τῆς βιογρα­φίας καί κυρίως ἐ­ργογρα­φίας τοῦ Λ. Κα­ρα­δήμα. Ἄς τό πα­ρα­κολουθήσουμε κομμάτι-κομμάτι.

Οἱ πα­ρα­στάσεις Κα­ρα­γκιόζη τῆς ἐ­ποχῆς δί­νονταν κα­τά τούς χειμερινούς μῆνες ὡς ἐ­πί τό πλεῖστον σέ αἴ­θουσες κα­φενείων καί –­ σπα­νιότερα – σχολείων, ἐ­νῶ τήν περίοδο τοῦ Κα­λοκαιριοῦ σέ πλα­τεῖες κι ἐ­ξοχικά κέντρα. Ἀ­κολουθώντας τήν τα­κτική αὐ­τή, ὁ Λ. Κα­ρα­δήμας πα­ρουσία­σε τίς περιπέτειες τοῦ Καρα­γκιόζη του κα­τά τούς κα­λοκαιρινούς μῆνες τόσο στήν πλα­τεία τῆς Στεμνίτσα­ς, ἀκριβῶς κάτω ἀπό τό κα­μπα­να­ριό, ὅ­σο καί σέ ἐ­ξοχικά κέντρα, κα­φενεῖα καί μάντρες τῆς περιοχῆς. Ὡς ἐ­παγγελμα­τίας, ὅ­μως, δέν πα­ρέλειψε νά περιοδεύ­σει καί στίς γύ­ρω περιοχές, κυρίως κα­τά τόν Χειμώνα.

Τό δί­κτυο τῶν χωριῶν καίτῶν πόλεων πού ἐ­πισκεπτόταν φαί­νεται πώς τό «ἔ­στηνε» μέ βα­σικούς γνώ­μονες τήν ἀπόστα­ση ἀπό τή Στεμνί­τσα, τή σύ­νδεση τοῦ κάθε χωριοῦ ἤ ὄ­χι μέ συγκοινωνία, καί κυρίως τήν ὕ­πα­ρξη συγγενῶν φί­λων πού θά τόν φιλοξενοῦσα­ν. Ἐ­πιπλέον, μετά τίς πρῶτες περιοδεῖες, οἱ προηγού­μενες ἐ­μπειρίες κινοῦσαν τά βήμα­τά του στά ἴ­δια δια­φορετικά χωριά, ὅ­που γνώ­ριζε πλέον πόσο φιλόξενοι ὄ­χι ἦ­ταν οἱ ντόπιοι καί πόσο ἀνταποκρί­νονταν στό κάλεσμά του.

Στίς πα­ρα­στάσεις του κόβονταν θεωρημένα – ἀπό τήν Ἐ­φορία τῆς Δημητσάνα­ς – εἰ­σιτήρια, καί πρός ἀποφυγήν λα­θροθεα­τῶν ὁ χῶρος γύ­ρω τή σκηνή καί τά κα­θί­σμα­τα τοῦ κοινοῦ, περιφρασσόταν μέ κα­ρα­βόπα­να. Κα­τά τήν πάγια συνήθεια τῶν καλλιτεχνῶν τοῦ Μικροθεάτρου, βοηθοί χρί­ζονται τά μέλη τῆς οἰ­κογενεία­ς. Ἔ­τσι, γιά τίς πα­ρα­στάσεις πού δί­νονταν στή Στεμνί­τσα, κυρίως προπολεμικά, τήν πώ­ληση εἰ­σιτηρίων ἀνα­λάμβα­νε ἡ σύ­ζυγός του Λ. Κα­ρα­δήμα Δήμητρα. Ὁ δέ υἱός του Γιῶργος, ἤ­δη ἀπό τίς πρῶτες τάξεις τοῦ δημοτικοῦ σχολείου, τόν βοηθοῦσε μπροστά καί πί­σω στή σκηνή, στήν ἀρχή κρα­τώντας στα­θερές κάποιες ἀπό τίς φιγοῦρες, ἀργότερα μιμού­μενος τή φωνή τῶν Κολλητηριῶν, καί κάποτε δα­νεί­ζοντα­ς ...τόν σβέρκο του γιά νά γίνουν ρεα­λιστικότερες οἱ κα­τρα­πα­κιές πού ἔ­δινε ὁ Κα­ρα­γκιόζης! Μεγα­λώ­νοντας ὁ Γιῶργος Κα­ρα­δήμα­ς, ἀνέλα­βε ἀποκλειστικά τήν περί­φρα­ξη τῶν χώρων πα­ράστα­σης, τό κλεί­σιμο τῶν συμφωνιῶν μέ τούς ἰ­διοκτῆτες τῶν κέντρων καί κάποτε μέ ντόπιους μουσικού­ς, τό στήσιμο τῆς σκηνῆς, καί τήν ἀνάρτηση τῶν δια­φημιστικῶν ἀφισῶν, δηλα­δή τῶν ἀποκα­λού­μενων «­προγραμμάτων». Σέ κάποιες πα­ρα­στάσεις, μα­ζί τους, ἕ­νωνε τίς δυνάμεις του καί ὁ ἄλλος υἱός τοῦ Λάμπρου, ὁ Ἀ­ντώ­νης Κα­ρα­δήμα­ς. Στίς πα­ρα­στάσεις πού δί­νονταν στήν Κα­λα­μά­τα, τόν σημα­ντικό ρόλο τοῦ βοηθοῦ ἀνα­λάμβα­νε ὁ ἕ­τερος υἱός, Θεόδωρος Κα­ρα­δήμα­ς, ὁ ὁποῖος καί ζοῦσε στή Μεσσηνία, κοντά στόν θεῖο του Χρῆστο.

Τά ἑπόμενα χρόνια, εἰ­δικά γιά τίς πα­ρα­στάσεις τῆς Τρί­πολης καί Στεμνίτσα­ς, στόν ρόλο τῶν βοηθῶν θά ἐ­ναλλάσσονται μετα­ξύ ἄλλων ὁ γα­μπρός του Ν. Βρεττός κα­θώς καί τά ἐγγόνια του Μιχάλης καί Λάμπρος Μα­ζα­ράκος. Γιά τίς περιοδεῖες ἀξιοποιοῦνταν κα­τά κύ­ριο λόγο ἕ­να ποδήλα­το, στό ὁποῖο φορτώ­νονταν καί οἱ βα­λί­τσες μέ τά σύ­νεργα τῆς τέχνης, ἤ τά τοπικά λεωφορεῖα, ἐ­νῶ γιά τόν φωτισμό τῆς σκηνῆς, ὅ­που δέν ὑ­πῆρχε ρεῦμα, χρησιμοποιοῦνταν τρεῖς λάμπες ἀσετιλί­νης. Ἡ μουσική τῆς πα­ράστα­σης προερχόταν γιά τήν μέν ἔ­να­ρξη ἀπό κουρδιστό γραμμόφωνο, ἐ­νῶ τά τρα­γού­δια εἰ­σόδου τῶν ἡρώων ἑρμήνευε ζωντα­νά ὁ Λ. Κα­ρα­δήμα­ς, κάποτε συνοδευόμενος καί από μικρή ζωντα­νή ὀ­ρχήστρα μέ βιολί καί κλα­ρί­νο. Συχνά δέ, ἀφήνοντας τόν ἑκάστοτε βοηθό του νά κρα­τᾶ στα­θερά τίς φιγοῦρες, ἔ­παιζε ὁ ἴ­διος μπουζού­κι κιθάρα, ἐ­νῶ ἄσβηστες πα­ρα­μένουν καί οἱ μνῆμες ἀπό τήν ἑρμηνεία τῆς κόρης του, τῆς Βού­λας Κα­ρα­δήμα, στό τρα­γού­δι, κα­τά τήν πα­ράστα­ση τοῦ «­Χοροῦ τοῦ Ζα­λόγγου». Οἱ περιοδεῖες πού πρα­γμα­τοποιοῦντα­ν ἄλλοτε δια­ρκοῦσαν μία ἤ δύο ἡμέρες, κι ἄλλοτε, ἀνάλογα μέ τήν ἀντα­πόκριση τοῦ κοινοῦ, ἀκόμα καί μήνα ὁλόκληρο. Συνηθέστεροι στα­θμοί ἐ­κτός τῶν μεγάλων κέντρων, Τρί­πολης, Μεγα­λόπολης καί Κα­λα­μάτα­ς, ἦ­ταν οἱ περιοχές Στενό, Ἅ­γ. Βα­σί­λειος, Νεοχώ­ρι, Ζευγολα­τιό, Δημητσάνα, Ἑλληνικό, Βυτίνα, Χωρέμη, Πα­ρθένι, Ἐ­λαιοχώ­ρι, Κάψια, Λεβί­δι, Μα­γού­λια­να, Ἁ­λωνί­σταινα, Λιμποβί­τσι, Μελιγα­λάς, Ἀχλα­δόκα­μπος, Λιγουριό.

Ἡ ἀπάντηση στό τί εἴ­δους ἱστορίες πα­ρουσιάζονταν μετά τό τρί­το χτύ­πημα τοῦ κουδουνιοῦ τοῦ Λ. Κα­ρα­δήμα ἀποτελεῖ μιά σημα­ντική πτυχή τῆς δράσης του, ἀλλά καί τοῦ Ἑλληνικοῦ Θεάτρου Κα­ρα­γκιόζη ἐν γένει. Ὁ Λ. Κα­ρα­δήμα­ς, σύ­μφωνα μέ μα­ρτυρίες οἰ­κείων του κα­τέγρα­φε σέ μικροῦ σχήμα­τος σχολικά τετράδια τά ἔ­ργα πού πα­ρουσία­ζε, ἀλλά καί τά συνοδευτικά τρα­γούδια, γεγονός ἐ­νδεικτικό τοῦ ἐ­παγγελμα­τισμοῦ καί τῆς μεθοδικότητάς του. Κα­θώς ἡ ἔ­ρευνα γιά τήν εὕ­ρεση τῶν τετρα­δίων αὐ­τῶν δέν ἔ­χει ἀκόμα ἀποδώσει καρπού­ς, ὁ μόνος τρόπος γιά νά ἀνα­συστα­θεῖ τό δρα­μα­τολόγιο του εἶ­ναι οἱ μα­ρτυρίες ὅ­σων πα­ρα­κολουθοῦσαν πα­ρα­στάσεις του, κα­θώς καί τά σωζόμενα σύ­νεργά του. Ἀ­πό τό σύ­νολο μα­ρτυριῶν καί ἀντικειμένων προκύ­πτουν παραστάσεις κωμωδιῶν, ὅ­πως «Ὁ Κα­ρα­γκιόζης μάγος», Ὁ μπα­ρμπα-Γιῶργος δήμα­ρχος», Ὁ Κα­ρα­γκιόζης συντα­γμα­τάρχης», Ὁ Κα­ρα­γκιόζης μέ τό ζόρι για­τρός», Ὁ γάμος τοῦ μπα­ρμπα-Γιώ­ργου καί ὁ Κα­ρα­γκιόζης νύ­φη», Ὁ Κα­ρα­γκιόζης ἀστροναύ­της», «­Τό ναυάγιο τοῦ μπα­ρμπα-» κ.ἄ. Δέ λεί­πουν φυσικά καί τά περί­φημα ἡρωικά ἔ­ργα, ὅ­πως Ἀ­ρμα­τολοί καί κλέφτες», «­Κα­πετάν-Γκρής», «­Κα­τσα­ντώ­νης», Ἔ­ξοδος τοῦ Μεσολογγίου», «Ἀθα­νάσιος Διά­κος», Οἱ ἱππότες τῶν Ὀρέων», Ἄς τόν κρί­νει ὁ Θεός», Ἀ­λή Πα­σάς καί κυρα-Φροσύ­νη» κ.ἄ.

Πα­ράλληλα, ἀνάμεσα στά ἔ­ργα πού πα­ριστάνονταν στή σκηνή τοῦ Λ. Καρα­δήμα ξεχωρί­ζουν κάποια μέ στοιχεῖα μυστηρίου καί–ἀγα­πημένα γιά τήν ἐ­ποχή–μοτί­βα δια­βόλου καί πλα­σμάτων τῆς φα­ντα­σία­ς, ὅ­πως Ἡ μάγισσα τοῦ νεκροτα­φείου Ρα­φίνα, ὁ Σα­τα­νάς λυκάνθρωπος καί ὁ Κα­ρα­γκιόζης ἀστυνομικός», «­Νεκρά ζώ­σα», Ἡ ληστεία τοῦ κα­ζί­νου καί ὁ Κα­ρα­γκιόζης βρικόλα­κα­ς», Ὁ Διάβολος στό μπουκάλι», «­Κόλα­ση καί Πα­ράδεισος», Ἡ Ὀρφανή τῆς Χίου», «­Τό στοιχειωμένο δέντρο» κ.ἄ. Τόν κα­τάλογο αὐ­τό, ἔ­ρχεται νά συμπληρώ­σει ὁ δημοφιλής «­Μέγας Ἀ­λέξα­νδρος καί ὁ κα­τα­ρα­μένος ὄ­φις», τό ἐ­πί­καιρο «­Δρά­μα τοῦ Ἀ­θα­να­σόπουλου», ἀλλά καί δύο ἀπό τά πα­λιότερα ἔ­ργα τοῦ ἑλληνικοῦ δρα­μα­τολογίου, Ἡ «­Γενοβέφα» καί τό ἔ­ργο Ὁ Ἰουστινιανός καί ἡ τύ­φλωση τοῦ στρα­τηγοῦ Βελισάριου».

Μελετώντας τόν πα­ρα­πάνω κα­τάλογο ἔ­ργων, μπορεῖ κα­νείς ν’ ἀνιχνεύ­σει τά πρότυπα τοῦ Στεμνιτσιώ­τη κα­ρα­γκιοζοπαί­κτη: πα­ρα­στάσεις τοῦ δα­σκάλου του Ἀ. Μόλλα, ἀλλά καί κυρίως Πελοποννήσιων συνα­δέλφων του (Βα­σίλαρου, Μάνου κ.ἄ.), λαϊκά φυλλάδιατ ῆς ἐ­ποχῆς ἤ φυλλάδια μέ ἱστορίες Καρα­γκιόζη, πα­ρα­στάσεις Θεάτρου καί Φα­σουλῆ, προβολές κινημα­τογρα­φικῶν ἔ­ργων καί τρα­γουδιῶν τῆς ἐ­ποχῆς, στοιχεῖα τῆς ἐ­πικαιρότητας καί γεγονότα τῆς κα­θημερινῆς ζωῆς τῶν χωρικῶν. Τά τελευταῖα μάλιστα τά ἐ­κμαίευε μέ ἰδιαί­τερη μαεστρία, ἀκολουθώντας τήν πάγια τα­κτική τῶν ἐ­παγγελμα­τιῶν κα­ρα­γκιοζοπαικτῶν: κερνώντας δηλα­δή τούς ντόπιους στό κα­φενεῖο τοῦ χωριοῦ καί συζητῶντας τάχα ἀνέμελα, ἀλλά στήν πρα­γμα­τικότητα μα­θαί­νοντας τά νέα τοῦ τόπου. Τό ἴ­διο κιόλας βράδυ ὁ μικρόκοσμος τῶν σκιῶν του, πρός ἔ­κπληξη καί τέρψη τῶν θεα­τῶν, θά ἀνα­φερόταν στά θέμα­τα αὐ­τά.

Προκειμένου νά ζωντα­νέψουν ὅ­λα τά πα­ρα­πάνω στό πα­νί, ὁ Λ. Κα­ρα­δήμα­ς, κα­τα­σκεύα­σε μόνος του περί­τεχνες φιγοῦρες καί σκηνικά. Οἱ περίοδοι δημιουργίας του θά μποροῦσαν νά χωριστοῦν συμβα­τικά σέ δύο. Κα­τά τήν πρώ­τη περίοδο, οἱ φιγοῦρες του εἶ­ναι κα­τα­σκευα­σμένες ὡς ἐ­πί τό πλεῖστον ἀπό χα­ρτόνι καί κάποτε ζωγρα­φισμένες μόνο τή μία πλευρά. Τά σκηνικά του εἶ­ναι χάρτινα, μεγάλων δια­στάσεων, ἐ­νῶ δέν λεί­πουν καί τά μικρότερων δια­στάσεων φτια­γμένα από χα­ρτόνι. Οἱ βρα­χίονες μέ τούς ὁποίους κινοῦνται οἱ φιγοῦρες εἶ­ναι εὐ­λύ­γιστο σύ­ρμα, καί συνήθως εἶ­ναι στερεωμένοι μέ τέτοιο τρόπο ὥ­στε ὁ κα­ρα­γκιοζοπαί­κτης νά τίς κινεῖ κάτωθεν. Ἡ συνα­ρμολόγηση τῶν μελῶν κάθε φιγού­ρας ἐ­πιτυγχάνεται μᾶλλον μέ σπάγκο, ἀλλά κάποτε καί μέ βί­δα καί πα­ξιμάδι.

Κα­τά τή δεύ­τερη, πιό ἐ­ξελιγμένη περίοδο δημιουργίας τοῦ Λ. Καραδήμα, οἱ φιγοῦρες κα­τα­σκευάζονται ἀπό δέρμα καί χρωμα­τί­ζονται μέ σινική μελάνη. Ἐ­ξαιρετικές εἶ­ναι καί οἱ σκα­λιστές φιγοῦρες του χα­ρτόνι μικτά ὑ­λικά (γιά πα­ράδειγμα χα­ρτόνι καί δέρμα), τῶν ὁποίων τά σκα­λί­σμα­τα κα­λύ­πτονται ἀπό ζωγρα­φισμένο ὕ­φα­σμαχρωμα­τιστό χα­ρτί. Φαί­νεται μάλιστα πώς πειρα­μα­τί­ζεται καί μέ νέα ὑ­λικά, κα­θώς δέ λεί­πουν καί φιγοῦρες πλα­στικό. Οἱ βρα­χίονες κί­νησης τῶν φιγουρῶν εἶ­ναι πλέον ξύ­λινοι καί ἐ­φάπτονται μέ αὐ­τές μέσῳ τῆς περί­φημης σού­στα­ς, τοῦ ἐ­ξα­ρτήμα­τος ἑλληνικῆς εὐ­ρεσιτεχνία­ς, πού ἐ­πιτρέπει πλέον στίς φιγοῦρες καί τήν ὄ­πισθεν κί­νηση, ἀλλά ἀπαιτεῖ τό δύο ὄψεων ζωγράφισμά τους. Ἡ σύ­νδεση τῶν μελῶν τῆς φιγού­ρας γί­νεται κα­τά βάση μέ θηλυκωτά καψού­λια ὑ­ποδημάτων, γνωστά ὡς «­τρούκ». Γιά τά σκηνικά καί τίς ρεκλάμες του ἀξιοποιεῖ εὑ­ρέως τό ὕ­φα­σμα. Στά δέ πρότυπα τῶν σκηνικῶν του, θά πρέπει ἐ­κτός τῶν ἀντί­στοιχων σκηνικῶν συνα­δέλφων του νά συμπεριληφθοῦν τόσο κτήρια καί φυσικές ὀ­μορφιές τῶν περιοχῶν πού ἐπισκεπτότα­ν, ὅ­σο καί ἁ­γιογρα­φίες ἐκκλησιῶν. Τίς τελευταῖες φαί­νεται πώς τίς ἀξιοποίησε ἰ­διαί­τερα στά ἔ­ργα μέ τά μυστηρια­κά μοτί­βα καί τίς ἀναπα­ρα­στάσεις τῆς Κόλα­σης. Στό καλλιτεχνικό κομμάτι τῆς πα­ράστα­σης, προκειμένου τό ἀποτέλεσμα νά εἶ­ναι ἀρτιότερο, ἔ­ρχεται νά προστεθεῖ καί τό τεχνικό: μα­ζί μέ τά λιτά ἐ­ργα­λεῖα, ἕ­να πλῆθος ὀ­πτικοα­κουστικῶν τεχνα­σμάτων («ἐ­φφέ»). Εὑ­ρεσιτεχνίες δηλα­δή πού χρησιμοποιοῦνται κα­τά κόρον στὸ Ἑλληνικό Θέα­τρο Κα­ρα­γκιόζη δέν ἀφήνουν ἀδιάφορο τόν Λ. Κα­ρα­δήμα· ἐ­νδεικτικά, ἡ κάθοδος τοῦ μπα­ρμπα-Γιώ­ργου ἀπό τή στάνη στήν πόλη συμβολί­ζεται μέ τούς ἤ­χους κουδουνιῶν κοπα­διοῦ. Οἱ μονομα­χίες τῶν ἡρώων γί­νονται ὑ­πό τούς ἤ­χους μα­σιᾶς ἤ ἄλλων σιδερικῶν πού χτυπιοῦνται προκειμένου ν’ ἀποδώ­σουν μέ πειστικό τρόπο μιά ξιφομα­χία, ἐ­νῶ τήν ἐ­μφάνιση τοῦ δια­βόλου, τοῦ κα­τα­ρα­μένου Ὄ­φη καί τῶν λοιπῶν φα­ντα­σια­κῶν πλα­σμάτων συνοδεύουν προοικονομοῦν σφυρί­γμα­τα κα­λάμια δια­φορετικῶν μεγεθῶν.

Ὡς πρός τήν ὄψη, τό χα­ρα­κτηριστικότερο τέχνα­σμα εἶ­ναι αὐ­τό της – ὁλόσωμης μή – «ἀποθέωσης», τῆς ζωντα­νῆς δηλα­δή ἀνα­πα­ράστα­σης τῆς πιό ἐ­ντυπωσια­κῆς σκηνῆς τοῦ ἔργου, ἡ ὁποία συνηθιζόταν στά ἡρωικά ἔ­ργα. Ἔ­τσι, ὅταν τό πα­νίτ ῆς σκηνῆς κα­τεβαί­νει, οἱ θεα­τές βλέπουν τή σού­βλα τοῦ Ἀ­θα­νάσιου Διάκου καί τή χα­ρτονένια φιγού­ρα του νά καί­γεται, ἐ­νῶ λί­γο μετά δέν  ἔ­χει μεί­νει πα­ρά μόνο ὁ σκελετός του. Κάτι ἀντί­στοιχο συμβαί­νει, ὅ­ταν τό πα­νί κα­τεβαί­νει καί οἱ Σουλιώ­τισσες πέφτουν ἀπό τό Ζάλογγο. Στήν ἴ­δια κα­τηγορία ἔ­ργων, τό αἷ­μα τῶν ἡρώων πού πιτσιλάει μέ ὁρμή τή σκηνή δέν εἶ­ναι πα­ρά κόκκινη μπογιά, μέ τήν ὁποία ὁ βοηθός «­ρα­ντί­ζει» τό λευκό πα­νί τήν κα­τάλληλη στιγμή. Στά ἴ­δια πλαί­σια, ὁ ἀποκεφα­λισμός ἀνθρώ­πων καί ζώων γί­νεται ρεα­λιστικότερος μέ τή σύ­νδεση καί τα­χεία ἀποσύ­νδεση μελῶν τῆς φιγού­ρα­ς. Τέλος ὁ Κα­ρα­γκιόζης –­καί ἄλλες χα­ρα­κτηριστικές φιγοῦρες – μέ τή βοήθεια ἑνός μεγάλου κομμα­τιοῦ σπάγκου κι μικροῦ λάστιχου μπορεῖ ν’ ἀνοιγοκλεί­νει τό στόμα του, εὕ­ρημα πού δέ συνα­ντᾶται πλέον στίς μέρες μα­ς, ἀλλά πού βεβαιωμένα χρησιμοποιοῦσαν τήν ἐ­ποχή ἐ­κεί­νη κάποιοι ἀπό τούς ὑ­πόλοιπους μα­θητές τοῦ Ἀ. Μόλλα, Πελοποννήσιοι κι Ἀ­θηναῖοι κα­ρα­γκιοζοπαῖκτες.

Τό πλῆθος τῶν τεχνα­σμάτων αὐ­τῶν, ἀλλά κυρίως τῶν ἔ­ργων πού πα­ρουσία­ζε ὁ Λ. Κα­ρα­δήμα­ς, τῆς ποικιλίας φιγουρῶν καί τεχνικῶν, τοῦ γέλιου καί τῆς ἀγωνίας πού προκα­λοῦσε σέ μικρούς καί μεγάλους φί­λους τοῦ Κα­ρα­γκιόζη, ἐ­πί σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, ἀποτελεῖ τή σημα­ντικότερη προσφορά του. Προσφορά ὄ­χι μόνο στήν ψυχα­γωγία τῆς Στεμνί­τσας καί τῆς Ἀ­ρκα­δίας ἐν γένει, πού ἐ­ξα­ργυρώ­θηκε μέ τή βιωσιμότητα τῆς πολυμελοῦς οἰ­κογένειας του, ἀλλά καί προσφορά στίς σελί­δες τοῦ Ἑλληνικοῦ Θεάτρου Κα­ρα­γκιόζη, πού ἐμπλουτί­ζονται. Ἄν καί τήν τέχνη τοῦ Λ. Κα­ρα­δήμα συνέχισε μόνο γιά λί­γο καιρό μονα­χός του ὁ υἱός του Γιῶργος, ἡ ἀγάπη τῆς οἰ­κογένειας καί τῶν ἀλλοτινῶν θεα­τῶν του δια­τηρεῖ ζωντα­νές τίς ἀνα­μνήσεις τοῦ ἔ­ργου του. Τό Λαογρα­φικό Μουσεῖο τῆς Στεμνί­τσα­ς, μέ πρωτοβουλία τοῦ ζεύ­γους Σαβ­βοπούλου καί γενναιόδωρη προσφορά τῆς οἰ­κογένειας τοῦ κα­ρα­γκιοζοπαί­κτη, πα­ρουσιάζει σήμερα μέσα ἀπό τίς φιγοῦρες, τά σκηνικά καί τίς ρεκλάμες

ΑΝΘΗ Γ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ
Από το περιοδικό «Διοτίμα» Τεύχος 2
10/03/2006