Το Φθινόπωρο, είναι λέξη ελληνική που έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Σημαίνει την εποχή που τελειώνουν τα φρούτα, ή που έρχεται μετά τα φρούτα, «Μετόπωρον». Ο λαός τη λεει και «χειμόπωρο», «χυνόπωρο», «μοθόπωρο», «ψιμόπωρο» ή «στενοκαίρι». Είναι δεμένο άρρηκτα με τον άνθρωπο της υπαίθρου, το γεωργό, τον κτηνοτρόφο… Είναι η εποχή των χρωμάτων, των αρωμάτων και των γεύσεων! Η εποχή της χαράς και της συγκομιδής, μα και της έντασης, της δουλειάς και της προετοιμασίας για τις δύσκολες ημέρες του Χειμώνα που έρχεται… 

Πρώτος μήνας του Φθινόπωρου ο Σεπτέμβριος, αλλά και «Πρωτόμηνας» του εκκλησιαστικού χρόνου. «Αρχή της Ινδίκτου», ήτοι του νέου εκκλησιαστικού έτους. Είναι ο έβδομος μήνας στο μηνολόγιο των Ρωμαίων και αντίστοιχος προς τον Αττικό «Βοηδοδρομιώνα». Εκλαϊκευμένα ονοματίζεται «Σεπτέβρης», «Σεπτέμπρης» ή «Θεσέμπρης». Από τις γιορτές που συναντάμε σ’ αυτόν ονοματίζεται «Σταυρός», «Σταυριάτης» ή «Αι Νικήτας». Αλλά «Τρυγητής» και  «Βεντεμάς» (βένδεμα: ο τρύγος και κάθε συγκομιδή) λόγω του τρύγου ή «Σποριάρης» λόγω της προετοιμασίας για τη σπορά.

Στη συνείδηση των ανθρώπων της υπαίθρου είναι ο μήνας του τρύγου, που του δίνει χαρά το ξεφάντωμα στ’ αμπέλια. Που του δίνουν γεύση τα μουστόγλυκα, οι μουσταλευριές, τα μουστοκούλουρα και οι μουστολαμπάδες από μουστόμελο (πετιμέζι) και καρύδια. Που του δίνουν άρωμα τα ώριμα φρούτα, και χρώματα τα φύλα που σιγά - σιγά κιτρινίζουν για να πέσουν.

Όμως στην ψυχή όλων μας ο Σεπτέμβρης, συνδέεται με το πρώτο καρδιοχτύπι από το πρώτο κουδούνισμα ή τη «δασκαλοκαμπάνα» παλιότερα,  της πρώτης ημέρας μας στο σχολείο…

Δεύτερος μήνας του Φθινόπωρου ο Οκτώβριος. «Οκτώβρης Οκτωβράκης, το μικρό καλοκαιράκι» λεει το μικρό καιρικό ρητό, που εξηγεί την καλοκαιριάτικη αναλαμπή του Φθινόπωρου που δίνει χίλιες ευκαιρίες στον άνθρωπο της υπαίθρου να οργώσει, να σπείρει, να μαζέψει ξύλα, να φυτέψει λαχανικά, να κάνει τις προμήθειες για το χειμώνα σε ρούχα και φαγώσιμα, να κατεβάσει τα κοπάδια στα χειμαδιά…

Στην αρχαιότητα ο μήνας Οκτώβριος αντιστοιχούσε στο μήνα «Μαιμακτηριώνα», από την αντίστοιχη γιορτή του Δία Μαιμάκτη (Χειμωνιάτικου) από τον οποίο οι άνθρωποι ζητούσαν τις προσωρινές καλοσύνες του για να σπείρουν. Και σήμερα ο μήνας αυτός είναι συνδεμένος με τη σπορά. «Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σωρούς δεν έκανες!» Γι αυτό και ο λαός τον ονοματίζει «Σπάρτη». Όμως από τη μεγάλη γιορτή του Αγίου Δημητρίου στις 26, τον ονοματίζει και «Αγιοδημήτρη» ή «Αϊδημητριάτη».

Η εορτή του Αγίου Δημητρίου, πέρα από μεγάλη θρησκευτική εορτή, ήταν πάντα δεμένη και με πολλές συνήθειες της αγροτικής ζωής. Τότε κλείνονταν ή έληγαν οι μισθώσεις, οι «σεμπριές» και οι εμποροοικονομικές κοινοπραξίες για το χειμωνιάτικο εξάμηνο. Απ’ τ’ Αϊδημητριού οι νοικοκυρές άλλαζαν το νοικοκυριό τους με χειμωνιάτικο, κρεμούσαν βαρείες κουρτίνες, έβγαζαν χειμωνιάτικα στρωσίδια, και στις εκκλησιές οι άνθρωποι φορούσαν τα χειμωνιάτικα.

Τη μέρα αυτή ανοίγεται και πρωτοδοκιμάζεται το καινούργιο κρασί, αφού πρώτα πάνε ένα μπουκάλι στην εκκλησία να το ευλογήσει ο παπάς.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας π.χ. στον Έβρο, στο Θεσπρωτικό, στη Φιλιππιάδα, στην Αιτωλία, στη Σπερχειάδα, στον Ορχομενό η θρησκευτική γιορτή πάντα συνταιριαζόταν με εμποροπανήγυρη. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχάσουμε τον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης που από τον μεσαίωνα αποτελεί τόπο θρησκευτικής συνάντησης των πιστών απ’ όλα τα Βαλκάνια. Εδώ σε συνδυασμό με τη θρησκευτική γιορτή γίνονταν τα κοσμικά «Δημήτρια», ψυχαγωγική και εμπορική σύναξη, ο πρόδρομος σα να λέμε της σημερινής «Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης.»

Τελευταίος μήνας του Φθινόπωρου, ο Νοέμβριος, είναι κι ο βασικός προάγγελος του Χειμώνα. Το Μήνα αυτό, του Αγίου Φιλίππου, αρχίζει το σαραντάημερο και η προετοιμασία των πιστών με νηστεία και προσευχή για τη μεγάλη γιορτή της χριστιανοσύνης, τα Χριστούγεννα. Ο μήνας αυτός έχει πολλές δουλειές για τους ανθρώπους της υπαίθρου που πρέπει γρήγορα να τελειώσουν λόγω του επερχόμενου χειμώνα, γι αυτό του έχουν δοθεί και πολλά χαρακτηριστικά ονόματα. Τον λένε «Βροχάρη» για τις πολλές του βροχές, «Νιαστή» για τα τελευταία νεάσματα ή υνάσματα (οργώματα) της γης, «Παχνιαστή» για το κλείσιμο των ζώων στο παχνί, και «Χαμένο» για το λίγο χρόνο δουλειάς που μένει, επειδή η μέρα τώρα είναι πολύ μικρή και πάει χαμένη. Λόγω των γιορτών του, τον λένε και «Αϊστράτηγο» ή «Αϊταξιάρχη», «Αϊφίλιππα» και «Αγιαντριά» ή «Αντριά».

Τον λένε ακόμα και «Μεσοσπορίτη» από τη γιορτή της Παναγίας της Μισοσπορίτισσας στις 21. Την Παναγία αυτή  τη λενε και «Αρχισπειρίστρα» ή «Αποσοδειά».

Τη μέρα αυτή ο γεωργός πάντα έπρεπε να έχει αποσπείρει και να λογαριάζει για το συνολικό του εισόδημα, διαφορετικά… «Μισό ’σπειρα,  μισό ’φαγα, μισό ’χω να περάσω!» Έτσι τελειώνοντας τη σπορά ο αγρότης, την εμπιστευόταν στην Παναγία που την έκανε προστάτρια της παραγωγής, και της πρόσφερε μια ευχαριστήρια πανσπερμία, βρασμένο σιτάρι ανακατεμένο με ροϊδόσπορους, αμύγδαλα και σταφίδες που τα πήγαινε στην εκκλησία να τα ευκογήσει ο παπάς.

Όμως και στο σπίτι εκείνη τη μέρα κάνανε τα «πολυσπόρια» ή «μπούλια» ή «μπουσμπέλια» ή «πολυκούκια». Νοστιμιά από σιτάρι, καλαμπόκι, κριθάρι, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια, μπιζέλια, φακές κ.λ.π. όλα σοδειά εκείνης της χρονιάς, που τα βράζανε όλα μαζί και τα τρώγανε για το καλό που πέρασε ή για το καλό που πρέπει να συνεχιστεί.

Το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, όπου οι Αθηναίοι τον αντίστοιχο μήνα τους «Πυανεψιώνα», έβραζαν κουκιά με σχετική πανσπερμία και τα έτρωγαν για να γιορτάσουν την πρόσφατη συγκομιδή.

Με το αρχίνισμα του ελιομαζέματος που σε πολλές περιοχές κρατάει μέχρι τα μέσα του Χειμώνα, φεύγει ο Νοέμβριος και το Φθινόπωρο, για να το διαδεχθεί ο Δεκέμβριος και ο Χειμώνας με τα κρύα, τα χιόνια και τις μεγαλογιορτάδες…

*Σημείωση: Τα λαογραφικά στοιχεία πάρθηκαν από το βιβλίο «Τα Φθινοπωρινά» του Δ. Λουκάτου. Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ.

Επιμέλεια : Ιωάννης  Γ Ασημακόπουλος