Στόχος της Σχολής  - Τα Διδασκόμενα Μαθήματα
Στις Σχολές του Αγίου Ιωάννου και του Άστρους εφαρμόζονταν, κατ’ επιθυμία του Δημητρίου, τα προγράμματα σπουδών της Σχολής της Κοινότητας των Ελλήνων Ορθοδόξων της Τεργέστης, της οποίας ήταν και σημαντικός χορηγός. Ο επιδιωκόμενος σκοπός ήταν η πολλαπλή μόρφωση των μαθητών, έτσι που να προετοιμάζεται καθένας τους, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του, για τη ζωή. Παρεχόταν η απαραίτητη γενική - ανθρωπιστική παιδεία, αλλά και επαγγελματική και ιδιαίτερα εμπορική, επάγγελμα στο οποίο είχε διαπρέψει ο ίδιος ο Δημήτριος. Εικάζουμε πως ανάμεσα στα μαθήματα επαγγελματικής κατεύθυνσης θα περιλαμβανόταν και η Γεωπονική, λόγω και της ύπαρξης του Αγροκηπίου. Επρόκειτο, προφανώς, για Σχολές μικτής κατεύθυνσης, γενικής μόρφωσης και επαγγελματικής, με ιδιαίτερη έμφαση στην πρακτική κατάρτιση των μαθητών, ώστε να μπορούν ν’ αντεπεξέρχωνται στις απαιτήσεις της κοινωνίας και γενικά της ζωής.

Διδάσκονταν η γλώσσα και στους προχωρημένους μαθητές οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς από ένα Σχολάρχη και έναν Υποδιδάσκαλο, οι Φυσικές επιστήμες, η Χημεία, τα Μαθηματικά και δύο ξένες γλώσσες, Ιταλικά και Γαλλικά.  Η Σχολή ήταν εφοδιασμένη και με όργανα Φυσικής και Χημείας, για την πρακτική εξάσκηση των μαθητών και φυσικά και με μια πλούσια Βιβλιοθήκη      Στη δημιουργία, πράγματι των εντυπωσιακών για εκείνα τα χρόνια Βιβλιοθηκών στην υπόδουλη Ελλάδα θα συνέβαλε και η στενή σχέση και συνεργασία των Καρυτσιωτών με τον Κ. Ασώπιο, ο οποίος τόνιζε πως: «τόσον περισσότερον θέλομεν προκόψει, όσον τελειοτέρας βιβλιοθήκας συστήσωμεν». Έτσι, και οι δύο Σχολές των Καρυτσιωτών, με τις πλούσιες βιβλιοθήκες, ήταν εφοδιασμένες και με τα απαραίτητα εποπτικά μέσα διδασκαλίας, που σπάνιζαν ακόμα και στα ανάλογα Σχολεία – Κολλέγια της Ευρώπης. Προφανής ήταν και η επίδραση της ζωής της Ομογένειας της Τεργέστης στην επιλογή των βιβλίων: βιβλία αναφερόμενα στη ζωή της Ελληνικής Κοινότητας της Τεργέστης, στη λειτουργία του Σχολείου της, βιβλία τυπωμένα στην Τεργέστη σχετικά με την Ιστορία γενικά της πόλης, κτλ.

Ωστόσο από τα 474 σωζόμενα και καταγραμμένα έντυπα βιβλία (και κάποια χειρόγραφα), μόνο τα 99 είναι βιβλία θετικών επιστημών (Μαθηματικά, Φυσικές και Φυσιογνωστικές επιστήμες, Γεωγραφικά), παρότι ο Δημήτριος επιθυμούσε τις Σχολές με πρακτική κατεύθυνση. Πάντως, αν δεν οφείλεται σε τυχαίο γεγονός η διάσωση των εντύπων της θεωρητικής κατεύθυνσης, μαρτυρείται στην ουσία κλίση των Σχολών προς την ανθρωπιστική παιδεία: απαραίτητη και στην αναπτέρωση του ηθικού των υπό δουλείαν μαθητών. Πρωτεύουν τα έντυπα των Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, συνολικά 133. Συγκριτικά μεγάλο είναι και το ποσοστό των Θρησκευτικών βιβλίων, συνολικά 89 (Αγία Γραφή, Ερμηνείες και Σχόλια στα Ιερά Κείμενα, Πατέρες της εκκλησίας, Θεολογικά, Λειτουργικά, Ψυχωφελή). Η αναλογία αυτή φανερώνει αφενός την ευεργετική πνοή του αρχαιοελληνικού πνεύματος στο ξύπνημα της ελληνικής συνείδησης του «ραγιά» και αφετέρου τη σωτήρια προσήλωση στην Ορθοδοξία. Επιδιωκόταν δηλαδή η παροχή παιδείας με θεμελίωσή της στη ζείδωρη ελληνοχριστιανική παράδοση.

Τα βιβλία της βιβλιοθήκης, σύμφωνα με την προφορική παράδοση, οι κάτοικοι του Αγιάννη πρόβλεψαν, πριν την επιδρομή του Ιμπραήμ, και τα έκρυψαν σε γειτονικές σπηλιές, σώζοντάς τα από την πυρπόληση. Γεγονός που δείχνει ότι ο κόσμος είχε συνειδητοποιήσει πόσο σημαντικό όπλο ήταν το βιβλίο στα χρόνια της σκλαβιάς. Το 1827 τα βιβλία φυλάσσονταν στην οικία των Αγιαννιτών πολεμάρχων Ζαφειροπούλων και με την επαναλειτουργία της Σχολής του Άστρους μεταφέρθηκαν σ’ αυτήν. Σήμερα βρίσκονται στο Πνευματικό Κέντρο του Άστρους και είναι προσιτά στους μελετητές.

Εκπαιδευτικοί στις σχολές Καρυτσιώτη
Για τους υπηρετήσαντες στις Σχολές των Καρυτσιωτών Εκπαιδευτικούς δεν υπάρχει ακόμα ένας ολοκληρωμένος κατάλογος. Οι περισσότεροι ήταν ντόπιοι, και για τον λόγο ότι αντεπεξέρχονταν καλύτερα στα οικονομικά τους. Αναφέρουμε τους πιο γνωστούς:
Καλαμβοκίδης Βασίλειος, από τον Άγιο Ιωάννη. Αναφέρεται στα «Απομνημονεύματα» του Αναγνώστη Κονδάκη ως ο πρώτος Σχολάρχης στις Σχολές Καρυτσιώτη, δηλ. το 1798.
Μαμάκης Ιωάννης, από τον Άγιο Ιωάννη. Κατά πληροφορίες Κονδάκη. Το 1800-1801 στη Σχολή Αγίου Ιωάννου, τα έτη 1804-1806 στη Σμύρνη και το 1809 πάλι στη Σχολή Αγίου Ιωάννου, όπου δίδαξε έως το 1816. Δίδασκε Αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και Χριστιανικά κείμενα.
Λιχνός Μιχαήλ, από τον Άγιο Ιωάννη. Διαδέχτηκε το 1801 τον Ι. Μαμάκη.
Μαμάκης Παναγιώτης (μοναχός Παρθένιος), από τον Αγιάννη. Δίδαξε ως διάδοχος του προηγούμενου Λιχνού, και ξανά το 1829-1830.
Ιωάννου ή Πλατανίτης Δημήτριος, από τον Πλάτανο. Προσωπικότητα με μεγάλη εκπαιδευτική, αγωνιστική και πολιτική δράση. Το 1790 θα δίδασκε στο αναφερόμενο, στο ανωτέρω Πατριαρχικό Σιγίλλιο, «Φροντιστήριον και Σχολείον Ελληνικών μαθημάτων», και το 1814 στη Σχολή Καρυτσιώτη. Πληροφορίες Κονδάκη.
Βοσυνιώτης Ιερόθεος Ιω., ιεροδιάκονος – μοναχός, από την Επισκοπή Τεγέας. Σπόυδασε από το 1816 έως το 1821 στη Σχολή Άργους και στο «Μουσείο Καρυτσιώτου» του Αγίου Ιωάννου της Κυνουρίας, στο οποίο συγχρόνως εδίδασκε.
Καρυτσιώτης Προκόπιος, από τον Αγιάννη, ανιψιός του Δημητρίου, Δ/ντής της Σχολής Αγίου Ιωάννου, 1817-1819, και το σημαντικότερο πρόσωπο, μετά το θείο του, στη διοργάνωση των Σχολών Καρυτσιώτη στον Άγιο Ιωάννη και το Άστρος.

Αποτίμηση του Έργου
Οπωσδήποτε γεννιέται στον καθένα και η απορία, πώς τα δύο αυτά επιβλητικά διδακτήρια, με παρεχόμενη παιδεία ακμάζουσα για την εποχή και με φήμη ευρύτατη, λειτουργούσαν απρόσκοπτα κατά τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η λειτουργία τους οφειλόταν προφανώς στις καλές σχέσεις των τοπικών αρχόντων – προεστών με τους Τούρκους, οι οποίοι εξαγόραζαν τη φιλία τους με πλούσια δώρα. Σημαντικότερος από τους προύχοντες ήταν ο πάμπλουτος Αγιαννίτης γουναράς Αναγνώστης Παπάζογλου, σύγχρονος των Καρυτσιωτών, οι οποίοι και τον συμβουλεύονταν σχετικά με τις ευεργεσίες τους. Και πράγματι επηρέαζε δωροδοκώντας τους Τούρκους Διοικητές της Τριπολιτσάς και του Ναυπλίου, έτσι που είχε εξασφαλίσει για την περιοχή του Άστρους σημαντικά προνόμια και κυρίως την περιφρούρηση της Θρησκείας και της Παιδείας. Ήταν μάλιστα τόσο στενές οι σχέσεις του με τους Τούρκους που εθεωρείτο ώς και τουρκόφιλος και δεν ενέπνεε και τόσο εμπιστοσύνη. Βρισκόμενος στην Κωνσταντινούπολη μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, αλλά οι ίδιοι οι Φιλικοί τον δηλητηρίασαν από φόβο για τυχόν προδοσία.

Οι Σχολές Καρυτσιώτη πρόσφεραν τα μέγιστα στην αναβάθμιση του πνευματικού επιπέδου του αναγεννώμενου έθνους. Λειτουργούσαν υποδειγματικά για την εποχή τους, η παρακμή τους άρχισε όμως με το θάνατο του ιδρυτή τους, το 1819, μεσολάβησε η ταραγμένη περίοδος της Επανάστασης, ακολούθησε η πυρπόληση από τον Ιμπραήμ το 1826, ώσπου το 1830 η ανακαινισθείσα Σχολή του Άστρους περιήλθε στο Δημόσιο.

Με την ανασύσταση του Ελληνικού Κράτους η Σχολή λειτούργησε ως Ελληνικό Σχολείο, με οικονομικούς πόρους από το κληροδότημα Καρυτσιώτη, ώς το 1899. Στη συνέχεια ως Ελληνικό Σχολείο – Σχολαρχείο (1899-1929), ως Ημιγυμνάσιο (1929-1940), ως Αστικό Σχολείο (1935), ως Γυμνάσιο - Λύκειο (1939-1971) και σήμερα ανακαινισμένο το κτίριο στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο. Διασώζεται προσωπογραφία του Δημητρίου, την οποία είχε αποστείλει λίγο πριν το θάνατό του, και στην οποία έχει αναγράψει ιδιοχείρως: «Παραιτώ της πατρίδος μου το κτίριον του Σχολείου και το υποστατικόν του Άστρους με όλα τα συμπεριλαμβανόμενα εις το κοντράτο καμωμένο παρ’ εμού αφήνω της πατρίδος μου δια το καλόν της Κοινότητας, Μάϊος 1819».

Ο Προκόπιος, μετά το θάνατο του θείου του, επέστρεψε στην Τεργέστη για να διεκδικήση την κληρονομιά. Σύμφωνα με τη διαθήκη του Δημητρίου ο Προκόπιος κληρονομούσε όλη την περιουσία, εάν, με την άδεια του Πατριάρχη, αποσχηματιζόταν από Διάκονος, παντρευόταν και αποκτούσε γιο. Όλα ακολούθησαν κατά την επιθυμία - ευχή του Δημητρίου και ο Προκόπιος κατέστη ο γενικός κληρονόμος της τεράστιας περιουσίας του θείου του.

Το 1912 ο Σύλλογος των Ομογενών μας Θυρεατών του Σικάγου, τιμώντας τη μνήμη του εθνικής ακτινοβολίας ευεργέτη, τοποθέτησε στην πλατεία του Άστρους καλλιμάρμαρο ανδριάντα του, για να στέκει εκεί ως λαμπρό παράδειγμα φιλοπατρίας και μίμησης για τις επερχόμενες γενιές, με χαραγμένη τη λιτή επιγραφή:
ΔΗΜΗΤΡΙΩ ΚΑΡΥΤΣΙΩΤΗ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΤΟΥ ΕΝ ΣΙΚΑΓΩ
ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΘΥΡΕΑΣ
Ο ΚΑΡΥΤΣΙΩΤΗΣ
30 ΜΑΡΤΙΟΥ 1912

Ο ανδριάντας του βρισκόταν στη θέση αυτή ως το 1997 που αναπλάστηκε η πλατεία και το Νοέμβριο του 2000 αναστηλώθηκε σε περίοπτη θέση στο χώρο του άλλοτε Αγροκηπίου του.

Παρατίθεται εδώ και το επίγραμμα του Αστρινού Φιλολόγου Ν. Γεωργιάδη, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Μετάφρασις του Σαλλούστιου, Περί συνωμοσίας του Κατιλίνα, 1914», ο οποίος προέβλεπε προτομή του Δημητρίου Καρυτσιώτη στο προαύλιο της Σχολής «Μουσείον Καρυτσιώτη».
Ηνίδε Καρτσώτης Δημήτριος, ος τοδε ιρόν
ίδρυσε Μουσάων, πατρίδι πόλλ’ όφελος.
Ιδού ο Καρτσιώτης Δημήτριος, που τούτο το ιερό
των Μουσών ίδρυσε, στην πατρίδα μεγάλη ωφέλεια.

Ο σύγχρονός του Χριστόφορος Φιλητάς, μετέπειτα Καθηγητής στο Παν/μιο Αθηνών, επισημαίνει στην επιτύμβια επιγραφή στην Τεργέστη, που ο ίδιος έγραψε, ό,τι το αξιοεκτίμητο στην προσωπικότητά του:

Ενθάδε κείται / Δημήτριος Καρτζιώτης / εκ του εν Λακωνία Αγίου Ιωάννου / έμπορος / ός ευσεβεία επιεικεία /  και τη περί τα συμβόλαια τιμιότητι / άπασιν Έλλησί τε και ξένοις / μέχρι τελευταίας ημέρας ην αιδέσιμος / ος τε της ιδίας αυτού πατρίδος ουδέποτε επιλήσμων / φροντιστήριον εν αυτή / όπως αν νεότης ένοικος επίσης και περίοικος / την πατρώαν έχοι ανακτήσασθαι αρετήν / εκ των ιδίων ιδρύσατο / εβίω ωσεί έτη οη΄, εξ ων εν Τεργέστη μζ΄/ ... /ετελεύτησε τη ιε΄ Φεβρουαρίου, έτει αωιθ΄/….

«Εδώ κείται ο Δημήτριος Καρτζιώτης, έμπορος, ο οποίος κατά την ευσέβεια, την  επιείκεια  και κατά την τιμιότητα στις συμβολαιογραφικές πράξεις σε όλους τους Έλληνες και τους ξένους ήταν σεβαστός ώς την τελευταία ημέρα της ζωής του, και ο οποίος ουδέποτε λησμόνησε την ιδιαίτερή του πατρίδα,  και ίδρυσε σ’ αυτή Σχολείο με δικές του δαπάνες, για ν’ ανακτήση η νεότητα του τόπου και των γύρω περιοχών την πατροπαράδοτη αρετή».

Οι Καρυτσιώτες και κατεξοχήν ο Δημήτριος για την προσφορά τους αυτή με την ευεργετική και γόνιμη πνευματική απήχησή της στην υπό ζυγό δουλείας πατρίδα καταλέγονται στη χορία των Μεγάλων Εθνικών Ευεργετών.

Σμαράγδη Ι Αρβανίτη
Ιστορικός - Αρχαιολόγος