Σχολή Καρυτσιώτη στο Άστρος
Ο Δημήτριος, πράγματι, είχε ιδρύσει το 1805 και δεύτερη Σχολή, στο σημερινό Άστρος, περί το μέσον της βόρειας πλευράς μεγάλου κτήματος – υποστατικού 47 στρεμμάτων, που είχε αγοράσει από διάφορους  ιδιοκτήτες. Και η Σχολή αυτή πυρπολήθηκε από τον Ιμπραήμ, έπεσε η σκεπή της, αλλά έμειναν όρθιοι οι τοίχοι της:
«Ο Ιμπραήμ εβάδισε προς την τερπνότατην κώμην Άγιον Ιωάννην, θερινήν κατοικίαν των κατοίκων Άστρους, ου επί της κορυφής από 30ετίας είχεν ιδρυθη και εθνικότατα ελειτούργει κατά τους θερινούς μήνας η περιβόητος Σχολή του Δημητρίου Καρυτσιώτου, έκαυσε την κώμην ταύτην και την Σχολήν και κατήλθεν προς το ευφορώτερον πεδίον Άστρους…, αφού δε πυρπολήσας ο εχθρός έφθασεν εις τα Καλύβια του Άστρους (σήμ. Άστρος) και Μελιγούς …, έκαυσε μετά των κωμών τούτων την περιβόητον σχολήν Καρυτσιώτου, ήτις ήτο πλουτισμένη με τα όργανα Φυσικής και Χημείας, πλουσίας βιβλιοθήκης και πολλών ξενώνων προς διαμονήν των έξωθεν συρρεόντων μαθητών, όπως μεταλαμπαδεύσωσι τα υπ’ αρίστων διδασκάλων διδόμενα φώτα της παιδείας και ζώπυρα της προγονικής ελευθερίας».

Η Σχολή του Άστρους αρχικά λειτούργησε ως παράρτημα της Σχολής του Αγίου Ιωάννου. Εξελίχτηκε πολύ, λόγω μάλιστα και του ηπιότερου κλίματος κατά το χειμώνα. Επρόκειτο επίσης για οικοτροφείο. Στον μαντρότοιχο που περιβάλλει την αυλή διακρίνονται χωρίσματα που αντιστοιχούν σε μικρά δωμάτια, ένα για κάθε μεθητή, με τις κοιλότητες σε καθένα από αυτά, από το ερμάριο και την καπνοδόχο. Η ύπαρξη ξενώνων και στις δύο Σχολές μαρτυρεί την ευρύτατη ακτινοβολία τους.

Η ανάπτυξη της Σχολής του Άστρους επισημαίνεται κυρίως στα χρόνια μετά την έναρξη του Απελευθερωτικού Αγώνα, οπότε και οι κάτοικοι του Αγιάννη αρχίζουν να κατοικούν μονιμώτερα στο Άστρος. Οι λειτουργικές δαπάνες και αυτής της Σχολής, ο μισθός των διδασκάλων, ακόμα και του γιατρού της Σχολής, στον οποίο ο Δημήτριος απέστελλε και τα φάρμακα, καλύπτονταν από τον ίδιο και μετά το θάνατό του το 1819, από τον κληρονόμο του Προκόπιο.

Για τη λειτουργία της Σχολής αφιέρωσε ο Καρυτσιώτης και τα εισοδήματα από το ως άνω υποστατικό - Αγροκήπιο: «εις σιτηρέσιον του σχολείου τας προσόδους υποστατικού αξιολόγου πολυδένδρου και ευκάρπου». Το Αγροκήπιο ήταν υποδειγματικό για την ευρύτερη περιοχή μέχρι τον πόλεμο του 1940. Στο χώρο του σήμερα βρίσκονται τα Σχολεία, το Πνευματικό Κέντρο και το Γήπεδο Άστρους. Στην ανατολική πλευρά του περιβόλου της Σχολής Καρυτσιώτη Άστρους υπάρχει θύρα  επικοινωνίας με τον περιμαντρωμένο Ιερό Χώρο της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης των Ελλήνων (30 Μαρτίου – 18 Απριλίου 1823), όπου συντάχτηκε από τον Αρχιγραμματέα της, Θ. Νέγρη, η περίφημη Διακήρυξη προς την Υφήλιο. Ο Ιερός Χώρος έχει έκταση 422 τ.μ. και ονομαζόταν «Περιβολάκι» ή «Περιβολάκι των δασκάλων», σ’ αντίθεση με το μεγάλο περιβόλι των 47 στρεμμάτων, με το οποίο επικοινωνεί με την κύρια προς νότον είσοδο. Τα προϊόντα του τα νέμονταν, κατά κληρονομικό τρόπον τινά δικαίωμα, οι εκάστοτε διδάσκαλοι της Σχολής, έως το 1899, οπότε όλο το περιβόλι του Καρυτσιώτη που η Σχολή περιήλθε στο Κράτος, ως Δημόσιο Αγροκήπιο.

Η επανίδρυση της Σχολής του Αγίου Ιωάννου, παρά τις εξαντλητικές ενέργειες των κατοίκων, ως προείπαμε, δεν ευοδώθηκε. Επισκευάστηκε όμως αργότερα η Σχολή του Άστρους και επαναλειτούργησε το 1829, με την αρχαιόπρεπη επονομασία «Μουσείον Καρυτσιώτη», καθώς οι Μούσες θεωρούνταν προστάτριες θεότητες των γραμμάτων. Για την ανακαίνηση της Σχολής κάνει λόγο και ο Φαίδων Κουκουλές: «Τον Προκόπιον...επανευρίσκομεν ως ανακαινιστήν της Σχολής μετά την επί Ιμβραήμ κατά το 1826 πυρπόλησιν αυτής...». Στη διαθήκη του Προκοπίου, που συντάχθηκε στην «Τεργέστη, 20-6-1822», και δημοσιεύτηκε στις «26-1-1836», λίγες μέρες μετά το θάνατό του, μεταφρασμένη από τα Ιταλικά, διαβάζουμε σχετικά με τη γενέτειρά του, τον Άγιο Ιωάννη: «Αφήνω...και εις τα Σχολεία του έθνους μας Ελλάδος εφάπαξ F (φιορίνια) 200» και «Αφήνω εφάπαξ εις τους πτωχούς και εις την εκκλησίαν της πατρίδος μου, όπου εγεννήθην, δηλαδή εις Άγιον Ιωάννην της Πελοποννήσου F (φιορίνια) 500». Το κτίριο της Σχολής σώζεται μέχρι σήμερα, είναι διατηρητέο μνημείο και φέρει την ίδια ονομασία. Πρόκειται για το Αρχαιολογικό Μουσείο Άστρους.

Αγιαννίτικα Καλύβια - Άστρος
Την εποχή της ίδρυσης της Σχολής, η ονομασία της περιοχής του σημερινού Άστρους ήταν Αγιαννίτικα Καλύβια. Επρόκειτο για μικρά κτίσματα των κατοίκων του Αγιάννη, που κατοικούσαν σ’ αυτά τους χειμερινούς μήνες για το μάζεμα του ελαιοκάρπου και την έκθλιψη του λαδιού.

Επί του προκειμένου πρέπει να τονιστεί ότι με τα αξιοσήμαντα μεγάλα έργα στα Αγιαννίτικα Καλύβια, το 1805, όπως η ίδρυση της Σχολής του Καρυτσιώτη και η  κατασκευή του υδραγωγείου που μετέφερε το νερό από τη Μάνα του Νερού ώς το Αγροκήπιο, {Με πρωτοβουλία του Γεωργίου, αδελφού του Δημητρίου Καρυτσιώτη, κατασκευάστηκε το 1805 λιθόκτιστο υδραγωγείο που μετέφερε το νερό από τη «Μάνα του Νερού», δηλ. από τη ρεματιά πιο πάνω από τη Μονή Λουκούς, στ’ Αγιαννίτικα Καλύβια, δηλ. στο Άστρος, που κατέληγε μέσα στο Αγροκήπιο και κοντά στη Σχολή, για την ύδρευση και άρδευση της περιοχής. Το υδραγωγείο σωζόταν και εξυπηρετούσε το Άστρος μέχρι πρόσφατα, όταν εφαρμόστηκε το δίκτυο σύγχρονης υδροδότησης των κατοικιών. Ήταν ο γνωστός για τους αρχαιότερους κατοίκους «Σούγελος» (τουρκ. Suyolu).} άρχισαν να πυκνώνουν και τα οικήματα των Αγιαννιτών και η κατοίκηση να γίνεται μονιμώτερη. Αρχίζει έτσι να επιβάλλεται και το πατριδωνύμιο «Άστρος» ή και «Άστρα», που ώς τότε ήταν η ονομασία ολόκληρης της περιοχής, περίπου της αρχαίας Θυρέας, και να εστιάζεται πλέον στον οικισμό με τη Σχολή, ως το πνευματικό κέντρο και εγκαλλώπισμα της περιοχής. Δικαίως έτσι, και ο τόπος της Σχολής Καρυτσιώτη, ο κατεξοχήν αναπτυσσόμενος αυτός οικισμός, «ιδιοποιήθηκε» το λαμπρό όνομα «Άστρος». Κατ’ αναλογία μάλιστα και ο Άγιος Ιωάννης λεγόταν, έκτοτε και «Απάνω Άστρος» ή «Ορεινό Άστρος».

Σμαράγδη Ι Αρβανίτη
Ιστορικός - Αρχαιολόγος