Όταν ο Καποδίστριας δέχτηκε ν’ αναλάβει την κυβέρνηση, δια πραξικοπήματος ανέστειλε την εφαρμογή του συντάγματος της Τροιζήνας και άσκησε εξουσία δικτατορική. Η πρώτη του αυτή πράξη αποδεικνύει την αυταρχικότητα και τον απολυταρχισμό του άνδρα. Οι περισσότεροι των ιστορικών μας και περισσότερο απ’ όλους ο Π. Καρολίδης μετά φανατισμού εκθειάζουν τον Καποδίστρια σαν μέγα και σοφό κυβερνήτη.

Οι Φίνλευ, Μέντελσον - Βαρθόλδη, χαρακτηρίζουν τον Καποδίστρια σαν απλό Ρώσο ανθύπατο. Ακόμα και ο ΄Κάνιγγ ο οποίος έδειξε συμφεροντολογικό φιλελληνισμό, ερωτηθείς για την εκλογή του Καποδίστρια, είπε : Πρό παντός έχουμε ανάγκη μιας Ελλάδας, υπονοώντας δηλαδή ότι τα Αγγλικά συμφέροντα είχαν την ανάγκη να βρούν Ελλάδα ανεξάρτητη, για να αρχίσει η εκμετάλλευση του Ελληνικού λαού από το Αγγλικό κεφάλαιο.

Αν και υποσχέθηκε δια του όρκου του πως θα κυβερνήσει κατά τις θεμελιώδεις πολιτειακές αρχές των Εθνικών Συνελεύσεων Επιδαύρου-Άργους-Τροιζήνος, ουδέποτε τήρησε την υπόσχεση του και πολιτεύτηκε σατραπικώς και απολυταρχικώς κατά τα εν Ρωσία κρατούντα. Το Πανελλήνιον, το οποίο ίδρυσε, ήταν σώμα συμβουλευτικό, εξαρτώμενο από τον ίδιο. 

Ο Γερμανός καθηγητής Τίρς κατηγορεί τον Καποδίστρια ότι κατά τις αρχές του 1831 συνετέλεσε ν’ αποτύχουν οι διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους, αναφορικώς με τη παράδοση των Αθηνών στους Έλληνες. Κατά την ως άνω εποχή ο Καποδίστριας είχε μεταβή δια θαλάσσης στην Αθήνα, αλλά δεν θέλησε ή μάλλον δεν προσπάθησε να φέρει σε πέρας τις διαπραγματεύσεις με τον Χατζή Ισμαήλ. Ο Τίρς  δίνει την εξήγηση για την απροθυμία αυτή στο γεγονός ότι απεστρέφετο αφ’ ενός τη πρωτεύουσα της αρχαίας Ελλάδας, την αρχαία εστία των δημοκρατικών ιδεών και διότι αφ’ ετέρου ήθελε να παραμείνουν όσο το δυνατόν μικρά τα σύνορα του ελεύθερου κράτους, για να παραμείνει αυτός ισόβιος κυβερνήτης, επειδή κανείς πρίγκιπας δεν θα δεχόταν να γίνει βασιλιάς ενός τόσο μικρού κρατιδίου.

Η αποδιδόμενη πρόθεση στο Καποδίστρια είναι αυτοχρήμα προδοτική πράξη. Οι ιστορικοί, οι θαυμαστές του Καποδίστρια δεν κατορθώνουν να τον υπερασπίσουν. Ο ίδιος ο Καρολίδης, φανατικός υπερασπιστής του, πέφτει σε αντιφάσεις και η επιχειρηματολογία του καταντά ξεκάρφωτη και χωρίς νόημα. Ο ίδιος δε ομολογεί πως ο Τίρς καθώς και ο Γερβίνος και ο Ρός, δεν είναι μισέλληνες αλλά στα περισσότερα σημεία της ιστορικής αφήγησης τους είναι ακριβείς και πιστοί.

Ο Τίρς γράφει: Την επόμενη της διακοπής των διαπραγματεύσεων του Καποδίστρια με τον Χατζή Ισμαήλ, ο Καποδίστριας μετέβη incognito στην Ακρόπολη και επιστρέφοντας είπε ότι εκεί είδε μόνο σωρούς από πέτρες συνηθισμένες και ότι μόνο η φαντασία ανθρώπων εξημμένων μπορεί ν’ αποδώσει κάποια σπουδαιότητα στα πράγματα εκείνα. Ο Ρός επίσης γράφει, κατά πιστή απόδοση προς αυτόν λεχθέντων από τον λόγιο Πιττάκι, ότι ο Καποδίστριας σε αίτηση του Πιττάκι να τον διορίσει σε κάποια δημόσια θέση, απάντησε : Ακούω ότι εσείς εννοείτε την αρχαία Ελληνική, αγαπάτε τα αρχαία και περί τα τοιαύτα ασχολείστε. Ταύτα είναι ιδέαι πεπλανημέναι, ας πρέπει να εγκαταλείψετε. Αυτοί οι αρχαίοι ήσαν ακατάστατοι κεφαλαί.

Ο Σπύρος Τρικούπης, διατελέσας υπουργός των εξωτερικών και γενικός γραμματεύς επί Καποδίστρια, γράφει : Μεγαλυνθείς ο Καποδίστριας εις την αυλή της Ρωσίας, θεωρείται όχι μόνο φίλος αλλά και θιασώτης της Ρώσικης πολιτικής εν Ελλάδι. Αμέτοχος του αγώνος, ηγάπα να περιαυτολογή, να επαίρηται και να ολιγωρή τους άνδρες του αγώνος.

Αυτές είναι οι κρίσεις των σύγχρονων του Καποδίστρια ιστορικών, κρίσεις αυστηρές αλλά και δίκαιες και αμερόληπτες. Βέβαια, δεν είχε μόνο ελαττώματα ο Καποδίστριας, αντίθετα, είχε πολλά προτερήματα που τον καθιστούσαν μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Διότι και μεγάλος διπλωμάτης υπήρξε και πνεύμα διοργανωτικό επέδειξε και μεγάλη εργατικότητα. Ήταν όμως φανατικός μοναρχικός και μονοκόμματος στις πολιτικές του σκέψεις. Δεν ήταν ο ενδεδειγμένος αρχηγός της επανάστασης, διότι ψυχικώς ήταν εχθρός της και διότι ουδέποτε εννόησε τη βαθύτερη σημασία της και ουδέποτε αισθάνθηκε τον κοχλάζοντα τότε φιλελεύθερο παλμό στη τάξη των οργανωσάντων την επανάσταση εμπόρων και ναυτικών. Τις δημοκρατικές ιδέες τις ελάμβανε σαν ανοησίες θερμοκέφαλων και μωρών. Από τη πρώτη στιγμή της καθόδου του στην Ελλάδα, χτύπησε με πρόθεση οριστικού αφανισμού, τη δημοκρατική παράδοση που υπήρχε ζωντανή και πάλλουσα στα πρώτα πολιτεύματα των Εθνικών Συνελεύσεων.

Έβλεπε την Ελληνική πραγματικότητα όχι όπως ήταν, αλλά με το φακό των αντιλήψεων της τσαρικής Αυλής. Ήταν ξένος προς το περιβάλλον εντός του οποίου εκλήθη σαν ανώτατος άρχων να δράσει και δια τούτο απέτυχε οικτρά. Χτύπησε τις δημοκρατικές παραδόσεις και το φιλελεύθερο πνεύμα της επανάστασης,  ενισχύοντας κατά πολύ τον κοτζαμπασισμό, που υπό τη μορφή της αντιδράσεως ως υπόλειμμα φεδουαρχικό πολλές φορές έφερε εμπόδια σοβαρά στη κοινωνική πρόοδο.

***Μιμητής του Αρμοδίου και Αριστογείτων νέος
σκέπασε, Μαυρομιχάλη, το σπαθί σου με μυρσίνες.
Τον προδότη της πατρίδος κτύπα, κτύπα και γενναίος
πέθανε σαν κείνος ***

Τον δολοφονηθέντα Καποδίστρια στη κυβερνητική εξουσία αντικατέστησε μια τριμελής επιτροπή, αποτελουμένη από τον αδελφό του Αυγουστίνο σαν πρόεδρο και τους Κολοκοτρώνη και Κωλέτη. Οι Υδραίοι υπό τον Μαυροκορδάτο και τους Κουντουριώτες, εκπροσωπώντας και τη γνώμη των άλλων νησιών, ζήτησαν από τη νέα κυβερνητική επιτροπή αναγνώριση των αντιπροσώπων τους και την είσοδο τους στην Εθνική Συνέλευση του Άργους. Ο Κολοκοτρώνης με τον Αυγουστίνο διαφώνησαν, αλλά ο Κωλέτης κατόρθωσε να συμβιβάσει τα πράγματα και να γίνει δεκτή η αξίωση των νησιωτών και έτσι προελήφθησαν νέοι εμφύλιοι αγώνες.  

Ο λαός, αφού δοκίμασε τη γλύκα του απολυταρχισμού και είδε ότι ο αφέντης που ζητούσαν πρίν οι κοτζαμπάσηδες ήταν ένας τύραννος, φώναζε πώς θέλει Σύνταγμα. Ο λαός που πήρε τα όπλα και βοήθησε τον Κωλέτη στη συντριβή της Καποδιστριακής τυρρανίας, έδειξε ότι έχει και πολιτική ωριμότητα και πολιτική διαπαιδαγώγηση. Το πνεύμα της Φιλικής Εταιρείας υπήρχε ακόμα άσβεστο, εκείνο που έλειπε ήταν η πολιτική ηγεσία. Ακόμα και ο Κασομούλης, φανατικός Καποδιστριακός, αναγκάζεται να ομολογήσει, ότι ο λαός παντού ζητωκραύγαζε για τη νίκη και ζητούσε δημοκρατικό πολίτευμα.

Σημείωση : Αποσπάσματα από την Ελληνική Ιστορία του Γιάννη Κορδάτου

Α.ΚΒ