Δεν είναι κάποια καινούργια ανακάλυψη που οδηγεί το συντάκτη σε τούτο το άρθρο. Ούτε πρόκειται για μια καινούργια σύνθεση με το παλαιό υλικό. Είναι μόνο μια προσπάθεια συγκέντρωσης των διπλωματικών στοιχείων σε ενιαία αφήγηση – συνοπτική όμως και κατατοπιστική -  για τον κοινό αναγνώστη, ο οποίος ανακαλύπτει συνήθως τα διπλωματικά στοιχεία της περιόδου 1821-1832  (από την έναρξη της Επανάστασης των Ελλήνων  ως την αναγνώριση του πρώτου Νεοελληνικού Κράτους) διάσπαρτα μέσα σε πολύ εκτενέστερες αφηγήσεις της ίδιας περιόδου και αδυνατεί να τα συνθέσει σε ενιαίο σύνολο.

Μολονότι είναι σε κοινή χρήση οι όροι διπλωματία, διπλωματική συμπεριφορά, διπλωματικοί χειρισμοί, σκόπιμο είναι να επισημαίνουμε κάθε φορά το διπλωματικό στοιχείο που υπάρχει μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές πράξεις, π.χ στην πρώτη Προκήρυξη του Υψηλάντη (24 Φεβρουαρίου 1821 από το Ιάσιο) στην καταδίκη της  Επανάστασης από την πλευρά της Ιερής Συμμαχίας, στην  αποδοκιμασία του Υψηλάντη  από τον Τσάρο κλπ., για να κατανοούμε το νόημα και τη λειτουργία της διπλωματίας  ως ρεαλιστική αντίληψη, ως διπροσωπία, ως κρυψίνοια, ως κυνισμό…

Και μια διευκρίνιση: συμβατικά χρησιμοποιούμε την έκφραση «Διπλωματία του 1821», γιατί τότε δεν υπήρχε κράτος επίσημο για να ασκεί διπλωματία και να έχει διπλωματικές σχέσεις. Υπήρχε δουλωμένο Γένος, που επαναστάτησε για Λευτεριά και διαμόρφωσε σταδιακά μια διπλωματία έναντι των ξένων, με δυο βασικά επιδιώξεις:
(1) Καταγραφή εκείνων από τους οποίους μπορούσαν  οι ραγιάδες να  προσδοκούν βοήθεια, συμπαράσταση (ίσως και από σύμπτωση συμφερόντων ή επιδιώξεων), π.χ. από τη Ρωσία ή από τους Μολδοβλάχους του Βλαδιμηρέσκου.
(2) Επισήμανση άλλων, από τους οποίους έβλεπαν πιθανές αντιδράσεις, είτε λόγω σύγκρουσης συμφερόντων είτε λόγω διαφορετικών επιδιώξεων ιδεολογικών (π.χ. Αγγλία, Αυστρία).

α΄  Διπλωματία των Φιλικών Νομίζω ότι αυτή  διαφαίνεται σε δυο κείμενα: Στην Αλληλογραφία που συντάχθηκε κατά  τη σύσκεψη των Φιλικών στο Ισμαήλι τον Οκτώβριο του 1820. Αφού πήραν  εκεί αποφάσεις για την έναρξη του Αγώνα την άνοιξη του 1821, ο Υψηλάντης  έγραψε προς ποικίλους αποδέκτες και «Προς τους Καπεταναίους του Αιγαίου». Ανάμεσα σε άλλα διαβάζουμε: «Η Αγγλία, η φιλοδέσποτος εκείνη  και μισάνθρωπος, η εις τον ανώτατον βαθμός φίλαυτος Δύναμις , αγωνίζεται  με παντοίους τρόπους όχι μόνον εις τον  ευροούντα δρόμον των ευτυχών προόδων μας να βάλει εμπόδια, αλλά και ευτελή εξολοθρεμόν να μας επιφέρει….Αυτή και τώρα θεωρεί τον επαυξάνοντα αριθμόν των εμπορικών ημών πλοίων με όμματα ζηλότυπα και φθονερά….». Στην Προκήρυξη που δόθηκε στη δημοσιότητα από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, όταν άρχισε η Επανάσταση -  από το Ιάσιο στις  24-2-1821 - περιέχονται δυο παράγραφοι με προφανές διπλωματικό μήνυμα, άμεσο ή έμμεσο προς την Ιερή Συμμαχία με τους  ανίερους στόχους. Με  την προκήρυξη αυτή οι συντάκτες της διακηρύσσουν: «Η Επανάστασις ημών» δεν αποτελεί κίνδυνο για την ευρωπαϊκή «νομιμότητα», είναι διεκδίκηση ελευθερίας, όχι κοινωνική ανατροπή. Και άλλα μηνύματα με αποδέκτες τους Έλληνες, για να κινηθούν, και την Ιερή Συμμαχία: «Κινηθείτε, αδελφοί, και θέλετε ιδεί μίαν κραταιάν Δύναμιν να υπερασπισθεί τα δίκαιά μας». Εύλογο ήταν να αναρωτηθούν και ο Metternich και ο  Canning: Ποια Δύναμη εννοούσαν;

β΄. Η απάντηση της Ιερής Συμμαχίας εκδηλώθηκε άμεση και σκληρή: Από το Laibach (σημερινή Λιουμπλιάνα) όπου συνεδρίαζαν (1821)  οι εκπρόσωποί της  απάντησαν κατηγορηματικά                με  Αποκήρυξη  της Επανάστασης. Αποκήρυξη του Υψηλάντη ειδικά από τον Τσάρο. Τον επόμενο χρόνο (1822) συνεδρίασαν οι ίδιοι (οι αντιπρόσωποι της Ιερής Συμμαχίας) στη Verona,όπου προσπάθησαν να φτάσουν μέσω Αγκόνας αντιπρόσωποι των επαναστατημένων Ελλήνων. Απάντηση; Ούτε ακρόαση. Δεν  επιτράπηκε καν  στους αντιπροσώπους  των επαναστατημένων Ελλήνων να κινηθούν από την Αγκόνα προς τη Βερόνα. Και ανάμεσα στους αντιπροσώπους που  δεν έγιναν δεκτοί ήταν και ο  αρχιεπίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός

γ΄. Αργότερα όμως, την ίδια χρονιά (1822) εκδηλώνεται μεταστροφή της αγγλικής πολιτικής. Ο υπουργός εξωτερικών G. Canning βλέπει ότι τα συμφέροντα της χώρας του βλάπτονται όπου παρενοχλείται η ελεύθερη ναυσιπλοΐα και η αντίστοιχη εμπορική δραστηριότητα. Και γίνεται εισηγητής φιλελεύθερης πολιτικής. Για να μην παρανοηθούν  ο όρος και οι προθέσεις των εκφραστών φιλελεύθερης πολιτικής, νομίζω χρήσιμες δυο πληροφορίες ή διευκρινίσεις: Αληθινά φιλελεύθερος είναι όποιος μάχεται για την ελευθερία τη δική του και των άλλων. Αν συμβαίνει μόνο το πρώτο, τότε η διακήρυξη φιλελευθερισμού είναι δόλωμα, δηλ. δόλος, γιατί φιλελευθερισμός χωρίς περιορισμό μπορεί να σημαίνει ασυγκράτητο ανταγωνισμό, π.χ. στην οικονομική ζωή, με πιθανότητα ο ένας ανταγωνιστής να αφανίζει τον άλλο ανελέητα, απάνθρωπα, στο όνομα του φιλελευθερισμού. Οι Άγγλοι έπλασαν  μια παροιμία πολύ αποκαλυπτική: «Ελευθερία για το καμάκι σημαίνει θάνατο για το σκορπιό». Πάντως, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, οι Άγγλοι, που κατείχαν ως «προστατευόμενη» ζώνη τα Επτάνησα, διακήρυξαν ότι μπορούσαν να βρίσκουν καταφύγιο  στο νησί Κάλαμος  όσοι διώκονταν ως επαναστάτες στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο.

δ΄. Τον επόμενο χρόνο (1823) η Ρωσία, για να κερδίσει τη συμπάθεια των Ελλήνων - που υπήρχε παλιότερα, αλλά είχε υποχωρήσει όταν ο Τσάρος είχε αποκηρύξει τον Υψηλάντη - πρότεινε μια διπλωματική λύση του Ελληνικού Ζητήματος: «Να δημιουργηθούν τρία ημιαυτόνομα κρατίδια στον ελλαδικό χώρο υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου». Έτσι, η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα είχε διαρκείς προστριβές με τα ημιανεξάρτητα κρατίδια και η Ρωσία διαρκείς αφορμές, για να παρεμβαίνει στα εσωτερικά του Οθωμανικού Κράτους υπέρ των ομοδόξων της Χριστιανών, (ουσιαστικά υπέρ των συμφερόντων της). Το ρωσικό σχέδιο απορρίφτηκε από  όλες τις πλευρές (το Σουλτάνο, τους  ετέρους στην Ιερή Συμμαχία, τους  Έλληνες).

ε΄. Κατά τα επόμενα δυο χρόνια (1824-1825) οι Έλληνες χρειάζονταν δάνεια και η αγγλική πολιτική ηγεσία (ο  G. Canning, ως πρωθυπουργός πια της Βρετανίας) προθυμοποιήθηκε να διευκολύνει τη χορήγησή τους από οικονομικούς κύκλους της χώρας του, με όρους τέτοιους ώστε: Οι Έλληνες χρεώθηκαν 2.800.000 λίρες χρυσές Αγγλίας .  Από   αυτό το ποσό κρατήθηκαν για προμηθευτές - μεσάζοντες - έξοδα τελετής της υπογραφής και για προκαταβολή τοκοχρεολυσίων 1.600.000 λίρες. Περιήλθαν στην Ελληνική Κυβέρνηση περίπου 1.200.000 λίρες.  Για το ποσό αυτό υποθηκεύτηκαν τα Εθνικά Κτήματα (γύρω στα 6.000.000 στρέμματα γης καλλιεργήσιμης, ποτιστικής). Δηλαδή, κάθε στρέμμα υποθηκεύτηκε για 1/5 της λίρας, αν λογαριάσουμε το  πόσες λίρες  έφτασαν στα χέρια της Ελληνικής Κυβέρνησης. Επιπλέον  η υποθήκευση είχε ως συνέπεια ότι οι Ελληνικές Κυβερνήσεις δεν μπορούσαν πια να δώσουν από τα εθνικά κτήματα κάτι στους ακτήμονες, για να γίνουν νοικοκυραίοι. Αν λάβουμε  υπόψη όλα αυτά, αναρωτιόμαστε:  ήταν οι όροι των δανείων ευνοϊκοί; επαχθείς; ληστρικοί;  Και υπήρξαν αυτά δάνεια Ανεξαρτησίας ή Εξάρτησης μακροχρόνιας; Κατά τα άλλα τα δάνεια θεωρήθηκαν εύνοια για τον Ελληνισμό….

στ΄. Το 1825 προωθήθηκε από αγγλόφιλους κύκλους – με προεξάρχοντα τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο - ένα Ψήφισμα να ζητήσουν  οι Έλληνες την Αγγλική  Προστασία. Άλλοι που διαφωνούσαν το ονόμασαν Ψήφισμα Εθνικής Υποτέλειας]. Ήταν η περίοδος ζυμώσεων που κατέληξαν στη δημιουργία των λεγόμενων ξενικών κομμάτων, αγγλικού – γαλλικού –ρωσικού. Ουσιαστικό στοιχείο της ταυτότητάς τους ήταν η ελπίδα ότι οι αντίστοιχες τρεις ευρωπαϊκές  δυνάμεις επρόκειτο να προσφέρουν βοήθεια στους  Έλληνες τον καιρό του Αγώνα και διπλωματική συμπαράσταση.

ζ΄. Η αλήθεια είναι ότι για εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους οι Μεγάλες Δυνάμεις ενδιαφέρονταν να κερδίζουν συμπάθεια από τους Έλληνες, γιατί η ελλαδική περιοχή σχετιζόταν με τις επιδιώξεις των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Στα πλαίσια αυτών των συμφερόντων πέτυχαν πρώτη προσέγγιση η Αγγλία και η Ρωσία το 1826. Με το  Πρωτόκολλο της Πετρούπολης (4.4.1826) αποφάσισαν παρέμβαση στην επαναστατημένη περιοχή, για να επιτύχουν ειρήνευση. Αυτή η πρόθεσή τους έγινε δεκτή με ικανοποίηση από τους Έλληνες που περνούσαν πολύ δύσκολη περίοδο τότε. (Ο Ιμπραήμ  λεηλατούσε και κατέστρεφε  Πελοπόννησο και Δυτική Στερεά….).

η΄. Τον επόμενο χρόνο οι δυο εκείνες Δυνάμεις έκριναν  ότι δεν μπορούσαν να ενεργήσουν κάτι χωρίς τη σύμπραξη  και της Γαλλίας. Οι τρεις μαζί προχώρησαν στην υπογραφή της Ιουλιανής Σύμβασης (6 Ιουλίου 1827), με την οποία σχεδίασαν παρέμβαση στο Ελληνικό ζήτημα με δυναμική παρουσία: αποστολή ισχυρής ναυτικής δύναμης στις ελληνικές θάλασσες για ουσιαστική επιτήρηση του χώρου, όπου αλώνιζε τότε, καταστροφικός στο πέρασμά  του, ο Ιμπραήμ. Και οι μυστικές οδηγίες που δόθηκαν στο ναύαρχο Κόρδινγκτον  από τη βρετανική ηγεσία άφηναν περιθώριο για πολεμική σύγκρουση κατά την κρίση του. Και αυτό έκανε μόλις βρήκε ευκαιρία.

θ΄. Έτσι ήρθε ως αποτέλεσμα η ναυμαχία στο Ναβαρίνο αρχές Φθινοπώρου το 1827. Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος βυθίστηκε, ο Ιμπραήμ έμεινε χωρίς γέφυρα επικοινωνίας. Η βρετανική διπλωματία φάνηκε δυσμενής προς τον Κόρδινγκτον. (Ο ίδιος ο βασιλιάς της Αγγλίας χαρακτήρισε επίσημα «θλιβερό περιστατικό» την καταστροφή του τουρκοαιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο. Αυτό σημαίνει διπλωματία: πέτυχαν αυτό που τους εξυπηρετούσε, αποδοκίμασαν –«για το θεαθήναι» - τον άνθρωπό τους, να τα έχουν καλά και με τον αντίπαλο, που του βύθισαν το στόλο του.). Στην πραγματικότητα η Αγγλία απαλλάχτηκε από έναν ισχυρό αντίπαλο. Αυτό μάλλον επιδίωκε και το πέτυχε. Για τους Έλληνες το Ναβαρίνο ήταν χαρμόσυνο άγγελμα. Αλλά ο Σουλτάνος έμενε ακόμα άκαμπτος.

ι  Η ακαμψία του Σουλτάνου διευκόλυνε τον Τσάρο για έναν ακόμη πόλεμο ρωσοτουρκικό την άνοιξη του 1829. Ο ρωσικός στρατός έφτασε ως την Αδριανούπολη. Με την ομώνυμη συνθήκη (1829), άρθρο 10, ο Σουλτάνος υποχρεώθηκε να συζητήσει πλέον όρους αποδοχής τετελεσμένων γεγονότων.

ια΄. Στο  μεταξύ οι Έλληνες είχαν εκλέξει τον πρώτο Κυβερνήτη τους, τον Καποδίστρια (κατά την Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, άνοιξη 1827). Επειδή ο Καποδίστριας είχε σταδιοδρομήσει στη διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας, είχε πολλή πείρα, πολλές γνωριμίες σε ευρωπαϊκό διπλωματικό επίπεδο,   δεν ενέπνεε όμως  εμπιστοσύνη στους Άγγλους, που όλα τα προηγούμενα χρόνια φρόντιζαν για τη δική τους επιρροή στο γεννώμενο νέο κρατίδιο (και προωθούσαν το αγγλόφιλο κόμμα με το Μαυροκορδάτο). Μολονότι ο Καποδίστριας είχε επισκεφθεί διπλωματικά πρώτα το Λονδίνο και ειδικά τον άγγλο βασιλιά, οι διπλωμάτες του Λονδίνου έμεναν ψυχροί απέναντι του (γιατί τον θεωρούσαν εκφραστή των ρωσικών συμφερόντων) και, όσο μπόρεσαν, έκαναν δύσκολο  για τον Καποδίστρια και το ταξίδι του από τη Μάλτα ως την Ελλάδα, όταν εκείνος ερχόταν  ως εκλεγμένος Κυβερνήτης, αρχές του 1828. Οπωσδήποτε  ο Καποδίστριας με τη μεγάλη διπλωματική πείρα που διέθετε εργάστηκε   άοκνα προς δυο κατευθύνσεις: Να έχει το νέο κράτος πλήρη Ανεξαρτησία,  Να αποκτήσει τα ευρύτερα  κατά το δυνατό σύνορα. Για το λόγο αυτό έσπευσε να συγκροτήσει τα πρώτα τμήματα τακτικού στρατού, για να προωθεί την εκκαθάριση του επαναστατημένου ελληνικού χώρου από τα υπολείμματα των Τούρκων (φρουρές που κινούνταν ακόμη στη Στερεά Ελλάδα).

ιβ΄. Η εσωτερική πολιτική του Καποδίστρια (την οποία δεν αναλύουμε εδώ)  προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, κυρίως από τους Πρόκριτους, που δεν εννοούσαν να στερηθούν τη φοροεισπρακτική αρμοδιότητα, την οποία  είχαν ως τότε,  για χάρη της προωθούμενης από τον Καποδίστρια Κεντρικής Εξουσίας. Αλλά στην εξωτερική πολιτική του  πολύ βοηθήθηκε  από το αποτέλεσμα του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828-29 και από τη Συνθήκη της Αδριανούπολης, που υποχρέωνε το Σουλτάνο να δεχτεί διαπραγματεύσεις για επίλυση του Ελληνικού Ζητήματος.

ιγ΄. Οι διπλωματικές διαβουλεύσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο 1830-1832, παρά το γεγονός ότι ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε το Φθινόπωρο του 1831, κατέληξαν σε ένα θετικό αποτέλεσμα που είχε όμως και  αρνητικά συστατικά κατά το 1832. Συγκεκριμένα: Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (Φεβρουάριος 1832) και το Διακανονισμό  ή Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (Ιούλιος 1832) οι τρεις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις αρχικά και η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπειτα αποδέχονταν τη δημιουργία Ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, με σύνορα όμως που ήταν ακόμη υπό διαπραγμάτευση. Οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις αποφάσιζαν ότι το πολίτευμα του νέου Κράτους έπρεπε να είναι Μοναρχία (παραμερίζοντας το δημοκρατικό Σύνταγμα της Τροιζήνας ,1827) και φρόντιζαν να βρουν και βασιλιά και κατέληξαν στον Όθωνα, πρίγκιπα της οικογένειας Wittelsbach της Βαυαρίας.  Παράλληλα προωθούνταν οι διαπραγματεύσεις οριοθέτησης  και κατέληξαν στη  γραμμή Παγασητικού – Αμβρακικού ως προς τα βόρεια σύνορα του Κράτους. Και ταυτόχρονα οι διαπραγματευτές συζητούσαν την καταβολή χρηματικής αποζημίωσης 30 – 40.000.0000 γροσίων από την Ελλάδα  προς την Οθωμανική αυτοκρατορία. Επίσης, αποδέχτηκαν αίτημα της Βαυαρίας να ετοιμάσει ένοπλη  δύναμη από 3.500 Βαυαρούς που θα  συνόδευαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, από όπου και θα πληρώνονταν. (Πραγματικά, ένα νέο δάνειο, που το χρεώθηκαν  πάλι οι Έλληνες, δαπανήθηκε κυρίως για μισθούς των Βαυαρών χωροφυλάκων και άλλων αξιωματούχων,  που συνόδευαν τον  Όθωνα). Τέλος,  οι τρεις Δυνάμεις αυτοανακηρύχτηκαν σε Προστάτριες, έπαιρναν ρόλο που σήμαινε ότι μπορούσαν να παρεμβαίνουν  «προστατευτικά» στα εσωτερικά του Κράτους. Ο όρος της «Προστασίας», όταν συνοδεύεται από πραγματικά συμφέροντα της Προστάτριας Δύναμης και από πραγματική ένοπλη παρουσία της στην περιοχή (όπως συνέβαινε με τη Βρετανία τότε στην περιοχή μας), τότε  μπορεί να αποβεί μοχλός  πίεσης αποπνικτικής για την πολιτική ύπαρξη και σταδιοδρομία μικρού νεοσύστατου Κράτους υπό Προστασία. (Λατινικά το κράτος αυτό λέγεται Προτεκτοράτο = Προστατευόμενο)! Πάντως, με τη λήξη του 1832 (στις 14/25 Δεκέμβρη) η Υψηλή Πύλη με διακοίνωση του  Ρεΐς Εφέντη  «επιβεβαιοί την απόφασιν των Δυνάμεων και την παρ’ αυτών γενομένην εκλογήν του πρίγκιπος Όθωνος» και αποδέχεται την τελική ρύθμιση των συνόρων

ιδ΄. Το νέο Ελληνικό Κράτος άρχιζε τη σταδιοδρομία του υπό «Προστασίαν»,  από την οποία  επρόκειτο να απαλλαγεί τυπικά και επίσημα με τη συνθήκη των Σεβρών το 1920 (τυπικά μόνο)! Οι αντιπρόσωποι των Προστατριών Δυνάμεων και της Βαυαρίας ανακοίνωσαν τότε (με κοινή Προκήρυξη) το χαρμόσυνο αποτέλεσμα στους Έλληνες με λόγια όπως αυτά : «Έλληνες,  Τα της νέας σας τύχης αποπερατούνται. Αι Αυλαί της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας, της Ρωσίας εξέλεξαν εσχάτως τον Άνακτα, καθώς επ’ αυτώ τούτω επροσκλήθησαν από το ελληνικόν έθνος. Επίσης, δραστήριος και αφιλοκερδής  η σύμπραξίς των συνέδραμεν εις την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος:  Έλληνες…..περικυκλώσατε τον νέον Άνακτά σας με την ευγνωμοσύνην σας….».Τέτοια είναι τα φερσίματα της διπλωματίας, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα στη ζωή των Κοινωνιών, στις σχέσεις των κρατών. Και  είναι αναγκαίο τμήμα της παιδείας του ανθρώπου  να μελετά και τη διπλωματία (διπροσωπία) του χθες, για να κατανοεί  ευκολότερα τα συμβαίνοντα γύρω του σήμερα, γιατί αυτά τον αφορούν άμεσα.

Φ.Κ.Βώρος  Καθηγητής  Φιλοσοφίας