Όλα τα απομνημονεύματα του Εικοσιένα είναι αμφισβητήσιμης αξιοπιστίας. Οι συγγραφείς τους, στρατιωτικοί ή πολιτικοί, μορφωμένοι ή αγράμματοι, καπεταναίοι, κοτζαμπάσηδες, ιερωμένοι, λόγιοι, υπήρξαν λίγο – πολύ πρωταγωνιστές του Αγώνα, με ποικίλες εμπλοκές, θετικές ή αρνητικές. Στις μαρτυρίες τους εμφανίζουν τη προσωπική τους άποψη για γεγονότα και πρόσωπα του ξεσηκωμού, αποτυπώνοντας έτσι τις εσωτερικές συγκρούσεις, τις αντινομίες και τα πάθη που συνοδεύουν κάθε Επανάσταση.
Ταξικά συμφέροντα και προσωπικές φιλοδοξίες, κομματικές αντιπαραθέσεις και ξένες επεμβάσεις υπονόμευσαν την Επανάσταση στο ξεκίνημα της. Αδικοχαμένα αίματα, ολέθριοι φατριασμοί. Καταξιώθηκαν ανάξιοι, σπιλώθηκαν υπολήψεις. Άλλοι τινάχτηκαν στα μεσούρανα, άλλοι γκρεμίστηκαν στα τάρταρα. Άτομα και ομάδες πλούτισαν στον Αγώνα και από τον Αγώνα. Οι περισσότεροι όμως Έλληνες δοκιμάστηκαν σκληρά. Ότι καλύτερο και ότι χειρότερο είχε να επιδείξει ο τόπος, αναδύθηκε και αναμετρήθηκε με αγριότητα σ’ αυτή την περίοδο.
Ο γνήσια λαϊκός ψυχισμός του Μακρυγιάννη, το κάλλος του απροσποίητου και πηγαίου, το στηλιτευτικό ύφος του αδιάφθορου, η φήμη του ευαγγελιστή της αρετής και του πατριωτισμού, έχουν περιβάλλει το έργο του με τέτοια αίγλη που αντιστέκεται σε κάθε αμφισβήτηση και δυσχεραίνει την ψύχραιμη ανατομία και αποτίμηση, δημιουργώντας ακόμα και συναισθηματικές αναστολές.
Ο Μακρυγιάννης είναι ειλικρινής αλλά όχι αντικειμενικός, αυθόρμητος αλλά όχι πάντοτε αξιόπιστος, ακέραιος αλλά όχι ανεπηρέαστος. Υπάρχει παρρησία και αρετή αλλά συχνά όχι φερεγγυότητα. Δίνει παραστατικά την ατμόσφαιρα αλλά όχι το ακριβές περίγραμμα, προσφέρει μια εκδοχή του γεγονότος, με τη δική του όραση, αλλά όχι το αυθεντικό γεγονός. Ο Μακρυγιάννης γράφει μαχόμενος και δημηγορώντας.
Η συμμετοχή του στο διχασμό και μάλιστα στις ένοπλες αιματηρές συγκρούσεις δεν επιτρέπει νηφαλιότητα. Ο ίδιος ωστόσο ορκίζεται πως θα αποκαλύψει την αλήθεια και μόνο την αλήθεια. ….Αν είμαι τίμιος άνθρωπος, θέλω γράψει την αλήθεια, καθώς έγιναν τα πράγματα οπού θα σημειώσω. Εγώ την αλήθεια θα την ειπώ γυμνή……. Πιστεύει πως γράφει ιστορία και όχι απομνημονεύματα, ό ίδιος άλλωστε αποκαλεί *ιστορικόν* τα χειρόγραφα του.
Για τον Μακρυγιάννη, πρότυπο του πατριωτισμού, της ανδρείας και της τιμής ήταν ο οπλαρχηγός της Άρτας Γώγος Μπακόλας, ο πρώτος δάσκαλος του στα άρματα. Χάριτες του χρωστάει η πατρίς έλεγε, τίμιος άνθρωπος και γενναίος πατριώτης και αγαθός. Αλλά δεν σημειώνει πουθενά ότι ο πραγματικά ανδρείος Γώγος Μπακόλας προσχώρησε στους Τούρκους ύστερα από την καταστροφή του Πέτα και, όπως γράφει ο Τρικούπης, *ως Τούρκος έκτοτε διέμεινε μέχρι τέλους της ζωής του*.
Το μένος του στρέφεται ιδιαιτέρως εναντίον των Κολοκοτρωναίων. Ήταν αντίπαλοι στον εμφύλιο πόλεμο, σκοτώθηκε κι ένας γιός του Κολοκοτρώνη, πρωταγωνιστής ο Μακρυγιάννης σ’ εκείνη την αδελφοκτόνο διαμάχη. Ευδιάκριτη στη σκληρή πολεμική του η προσωπική εμπάθεια που παρασύρεται ακόμα και σε υπερβολές ή ανακρίβειες. Κατηγορεί τον Κολοκοτρώνη ότι αγωνιζόταν με επαίσχυντα μέσα για να περιορισθούν τα σύνορα της Ελλάδος στη Πελοπόννησο. Τον κατηγορεί και για πλουτισμό.
Με όλο που γράφει τις αναμνήσεις του χρόνια πολλά ύστερα από τα γεγονότα, δεν μπορεί να τα αντικρούσει με νηφαλιότητα. Ούτε υποψία αυτοελέγχου, πουθενά ενδοιασμός, ούτε ίχνος μεταμέλειας. Ρίχτηκε στο πόλεμο με ορμή και λύσσα, απαράλλαχτα όπως πολέμησε τους Τούρκους. Χειρότερα ακόμα. Με αγριότερο μίσος και κυρίως με καταφρόνηση. Στους Τούρκους αναγνωρίζει ανδρεία και περηφάνεια, στους αδελφούς, τους χθεσινούς συντρόφους και τώρα θανάσιμους εχθρούς, όχι. Όλοι δειλοί και ανάξιοι. Ο Νικηταράς, οι Κολοκοτρωναίοι, οι Αρκαδιανοί. Είναι επιλήσμων, εμπαθής και άδικος. Αναφέρεται στο φόνο του γιού του Θ. Κολοκοτρώνη κατά τον εμφύλιο και σχολιάζει με απροσδόκητη εμπάθεια, πως αυτό είναι το αίμα το Κολοκοτρωνέικο που χύθηκε για τη λευτεριά της Ελλάδος. Για τους φημισμένους πολεμιστές της Αρκαδιάς που τον πολέμησαν, γράφει πως όλα – όλα τα κατορθώματα τους ήταν που σκότωσαν *δυό ψωροτούρκους ντόπιους*.
Οι νίκες του στον εμφύλιο περιγράφονται με θριαμβευτική αυταρέσκεια, αλαζονεία και αγαλλίαση. Και επιλέγει με καυχησιά *τότε η διοίκηση και το Βουλευτικόν μ’ έκαμαν αντιστράτηγον και μου χάρισαν κι ένα άλογον*. Ωστόσο, ο εμφυλιοπολεμικός παροξυσμός του Μακρυγιάννη, οι αποχαλινωτικοί πανηγυρισμοί για τους αδελφοκτόνους άθλους του έχουν ένα ψυχολογικό υπόβαθρο. Την εσωτερική ανάγκη να δικαιωθεί για την προσωπική του εμπλοκή. Γράφει και ξαναγράφει πως παρακινήθηκε από πατριωτισμό.
Άπειρος ο Μακρυγιάννης, χρηστός και φιλότιμος, συνεπής αγωνιστής και αγνός πατριώτης, παρασύρθηκε στον χείμαρρο του εμφυλίου πολέμου. Ο φανατισμός, οι προκαταλήψεις και τα προσωπικά παθήματα σκοτίζουν την κρίση του όταν αναφέρεται στα αίτια του αδελφοσπαραγμού. Αλλά το σκηνικό, τα περιστατικά, οι λεπτομέρειες, οι προσωπικές εμπειρίες, οι σκηνές βίας και απανθρωπιάς είναι στοιχεία αυθεντικά και εικονογραφούνται με αυθορμητισμό και ειλικρίνεια. Έχουν μάλιστα γνησιότητα ιστορικής πηγής οι μαρτυρίες της τραγωδίας του εμφυλίου πολέμου επειδή η πολιτική διχόνοια κορυφώνεται τη στιγμή ακριβώς που η αρμάδα του Ιμπραήμ ζυγώνει στις ακτές του Μωριά.
Σημείωση: Αποσπάσματα από το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου *Ιδεολογία και Αξιοπιστία του Μακρυγιάννη*
Arcadians
24 Απριλίου 2005.
